büyük hadron çarpıştırıcısı

atom altı parçacıklar üzerinde deneyler yapılmasına imkan veren laboratuar. dünyada tek örnek değil ama en gelişmişi bu diye biliyorum.

tüm dünya ekonomisinin %60'lık payı kuantum fiziği buluşlarından kaynaklı faaliyetlere dayanıyormuş. böyle antin-kuntin işler yapacağımıza işe yarar konularla ilgilenelim, diye düşünen insanlara da yeterli bir cevap oluyor herhalde...

cern tarafından fransa-isviçre sınırında jura ve alp dağları arasında bulunan 27 km'lik lep tüneli'ne kurulmuş dev atom çarpıştırıcısıdır. başında hidrojen atomlarını salan bir tüp bulunur. salınan hidrojen gazının atomlarındaki proton ve elektronlar ayrıştırıldıktan sonra protonlar, doğrusal hızlandırıcı denilen kısıma gönderilir. doğrusal hızlandırıcının sonunda ışık hızının 1/3'üne ulaşan protonlar dairesel bir yükselticiye gönderilir. halkalar halindeki yükselticide protonlar salıncak gibi döndürülerek hızlandırılır. burada protonları şekillendiren mıknatıslar bulunur. yükselticide protonlar ışık hızının %91,6'sı kadar hızlandırılır. daha sonra tek halkalı proton senkronotuna gönderilen ve burada döndürülen protonlar ışık hızının %99,9'una ulaştırılır. bu noktadan sonra verilen enerji protonları hızlandıramaz, onları ağırlaştırır. bu aşamadan sonraki protonlar 7 km çapındaki tek halkalı süper proton senkrotonuna gönderilip enerjileri arttırılıp daha sonra dev hadron çarpıştırıcısına gönderilir.

popular science türkiye dersinde yazdığına göre her saniye gerçekleştirdiği çarpışma sayısı 1 milyon olan çarpıştırıcıdır.

kütleye sahip bir atom altı parçacığı olan protonların süper iletken mıknatıslarla ışık hızına yaklaştırılıp çarpıştırılması prensibine dayanan evrenin oluşum anındaki koşullara ulaşmaya çalışılan uygulamalı fizik dalında yüzyılın en büyük mühendislik projesidir.