şah hatayi

safevi tarikatının lideri ve azerbaycan türkçesi'nin ilk defa devlet dili olarak kullanıldığı safevi devleti'nin kurucusu olan şah ismail'in mahlasıdır.
erdebil'de doğmuştur. anne tarafından uzun hasan'ın torunu bilki aka'nın oğludur.
nesimi ile fuzuli arasındaki dönemin en güçlü temsilcisidir.


(bkz: şah ismail)

yavuz sultan selim han ile olan yazışmaları cidden okunmaya değerdir.

büyük hakan ve ulu halk ozanı.

hatayi mahlasıyla söylediği deyişleri ile dönem türkçesinin en güzel eserlerini vermiştir.
...
usul erkan bilmez nadan elinden
usul ağlar erkan ağlar yol ağlar
bülbülün figanı gonca gülünden
bülbül ağlar diken ağlar gül ağlar

kamil olanların bellidir yeri
aşk yoluna koydum can ile seri
hakk'ın didarını görelden beri
derya ağlar ırmak ağlar göl ağlar

haçan cüşa gelse akar bu seller
açılmış laleler kırmızı güller
çalkanır şahanlar dökülür teller
şahan ağlar pençe ağlar tel ağlar

iyi ile konuş olasın iyi
felek iyi bilir paşayı beyi
bu çarhın elinden el aman deyi
hünkar ağlar vezir ağlar kul ağlar

şah hatayi'm neler gelir dilimden
hakikat kuşağın çözme belinden
nice özün bilmez derviş elinden
hırka ağlar tülbent ağlar şal ağlar
...

hayatını değiştiren ve kendisini şiire vakfetmesine neden olan olay:

çaldıran savaşı

...ilk başta ı. selim, ovanın güneybatısındaki tepelerin ele geçirilmesini ve böylece ordunun, sırtını rahatça dağa verebilmesini emretti. bunun üzerine orhan bey'in komutasındaki çarhacılar, çok geçmeden bu tepeleri ele geçirdiler.

ı. selim, merkezi kumanda edecekti ve yanında kazasker, sadrazam hersekzade ahmed paşa, vüzeradan dükaginoğlu ahmed paşa ve mustafa paşa olacaktı. anadolu askerlerinden oluşan sağ cenaha anadolu beylerbeyi hadım sinan paşa ve karaman beylerbeyi zeynel paşa kumanda edecekti. rumeli askerlerinden oluşan sol cenaha ise rumeli beylerbeyi hasan paşa kumanda edecekti. anadolu ve rumeli azep askerleriyse ordunun en tehlikeli yerinde, topların önünde olacaktı. bu topların sayısı 500 kadardı ve en hakim tepelere yerleştirilmişlerdi. şah ismail'in ordusu ilk bakışta gizlenmiş olan topları fark edemeyecek, topların önünde bulunan azeplere yüklenecekti. o sırada azepler usta bir manevra ile topların önünü açacaklar ve safevi ordusunu ateş çemberine alacaklardı.

şah ismail ise, ordusunun sağ cenahına kendi, sol cenahına diyarbakır valisi ustacluoğlu mehmet han ve merkeze başveziri mir abdülbaki kumanda ediyordu. şah ismail, zırhlı süvarilerinin üstün gelmesi sonucu muhteşem bir zafer kazanmayı hesaplıyordu.

savaş başlayınca osmanlı askerleri, fitilli muske ya da gürleyen demirler dedikleri çok ağır tüfekleri ilk kez bu savaşta kullandılar. tüfeklerin ateşlenmesiyle safevi ordusunda gedikler açılmaya başladı. ordusunun bocaladığını gören şah ismail, kendi kumandasındaki sağ cenahla, osmanlı sol cenahına hücum etti. azepler, yavuz'un planını uygulamaya fırsat bulamadılar. vaktiyle kenara açılamadılar ve toplar ateşlenemedi. yorgun ve bitap rumeli askerleri, şah ismail'in zinde kuvvetleri karşısında yetersiz kaldı. şah ismail, o hız içinde rumeli beylerbeyi hasan paşa'yı öldürdü.

yavuz sultan selim, durumu fark etmekte gecikmedi. bir yandan topçularını harekete geçirirken öte yandan etrafındaki seçme yeniçerilerle şah ismail'in dönüş yolunu kesti. osmanlı ordusu'nun sol cenahı yok edilse de merkezi kumanda eden yavuz ve sağ cenahı kumanda hadım sinan paşa, ustaca manevralarla safevi ordusunu zor durumda bırakıyorlardı.

azepler, topların gerisine çekilmişler ve top atışı başlamıştı. safevi ordusunun sol cenah kumandanı ustacluoğlu mehmet han, askerlerini top ateşinin kucağına itti. "vurun ha!" narasıyla kendisi de ortaya fırladı. ancak bir osmanlı süvarisinin kargı darbesiyle atından devrildi ve öldü.

malkoçoğlu ali bey ve malkoçoğlu tur ali bey, yavuz'dan aldıkları emirle yanlarındaki askerlerle beraber şah ismail'in üstüne yürüdüler. ancak ikisi de hayatını kaybetti. yalnız malkoçoğlu ali bey, yavuz'un kendine hediye ettiği çift namlulu piştovuyla şah ismail'e ateş ederek onu kolundan ve baldırından yaraladı. bunun üzerine şah ismail'in seyisi atçeken hızır, malkoçoğlu'nun arkasına geçerek onu ödürdü.

savaş bir gün sürdü ve yenileceğini anlayan şah ismail, elinde kalan son kuvvetleri de osmanlı ordusunun üstüne gönderdi. daha sonra seyisi atçeken hızır'la kıyafetlerini ve atını değiştirerek firar etti. atçeken hızır, şah ismail'in kıyafetleri ve atıyla savaş meydanına gelerek "şah benim." diyerek bağırmaya başladı. osmanlılar tarafından esir alınan hızır, firar etti.

osmanlı ordusu, bu savaşta son teknolojiyi kullanmıştır ve büyük bir zafer elde etmiştir. savaşı kazanan ı. selim, osmanlı ordusu'nun başında 6 eylül 1514'te safevi devleti'nin başkenti olan tebriz'e girdi. ı. selim kışı burada geçirmek istiyordu, ama yorgunluktan dolayı osmanlı askerleri arasında huzursuzluk artınca ı. selim, istanbul'a geri dönerek ele geçirilen yerlerin bir bölümünü geri bırakmak zorunda kaldı.

safeviler, doğu anadolu hariç yitirdikleri toprakları savaşsız geri aldılar. zaten bu savaşın amacı toprak almak değil, safeviler ile osmanlılar arasındaki güç mücadelesinin bir sonuca vardırılmasıydı. savaşın sonunda doğu anadolu'daki aşiret ve beylikler osmanlı'ya bağlandıklarını bildirdi. gene bu savaşla beraber safeviler'in, mısır'daki müttefikleri olan memlûkler ile bağlantısı kesildi. bu da ı. selim'in mısır seferini kolaylaştırdı. ayrıca osmanlı devleti, ipek yolu'nun van-tebriz hattının denetimini ele geçirdi.
....
https://tr.wikipedia.org/wiki/Çaldıran_Muharebesi