güz gülleri gibiyim.
çin seddine yazılabilecek yazılar
ayşe seni seviyorum.
(bkz: kıro demeçler)
ağır ol goçum anan ağlamasın...
bak da gor efendi, got korkusu nelere kadir.
kahrolsun türk emperyalizmi...
lastik tamiri , bilgisayarlı rot balans...
köpek çiftliği kuralım ete para vermeyelim , birbirimizi s.kelim g.te para vermeyelim.
maziye bir bakıver...
-nefes alsın yeter herkese gider 0535.....
-kirli reha
-konuşmasını biliyorsan konuş boyun eğsinler konuşmasını bilmiyorsan sus alim desinler
-gülüşüne bin kurşun sıksa da ölüm unutma sevdaya kurşun işlemez gülüm
-çarşı herkese karşı
-buraya ilan yapıştırmak yossahdır
- emekliler!öğrenciler!ikinci iş arayanlar! işte size fırsat! götünüzü kaldırmadan ayda 5 milyar!
-türkler ve burslular giremez!
-kirli reha
-konuşmasını biliyorsan konuş boyun eğsinler konuşmasını bilmiyorsan sus alim desinler
-gülüşüne bin kurşun sıksa da ölüm unutma sevdaya kurşun işlemez gülüm
-çarşı herkese karşı
-buraya ilan yapıştırmak yossahdır
- emekliler!öğrenciler!ikinci iş arayanlar! işte size fırsat! götünüzü kaldırmadan ayda 5 milyar!
-türkler ve burslular giremez!
şafak 554,başka yok.
çin bir liman bende bir gemi bir daha gelirsem öpsünle beni...
çin virajlarının ustasıyım gözlerinin hastasıyım.
tosun da buradaydı...
türklerin kurduğu en eski devlet olan hun imparatorluğu, aynı zamanda, türk askerî teşkilat ve idareciliğinin de ilk örneğidir. osmanlılar zamanı dahil olmak üzere, bütün tarih boyunca türk teşkilatının baş kaidesi olan, sağ ve sol ikili nizam, hunlar tarafından kurulmuştur. hun ordusu, on bin, bin, yüz ve on kişilik gruplar halinde, onlu sisteme göre oluşturulmuştu. keçe çadırları içinde oturuyor ve besledikleri koyun, at ve sığır sürülerinden elde ettikleri ile geçiniyorlardı.
hunlar, m.ö. 3. yüzyılın sonlarında, sarı irmağın kıvrım yaptığı alana gelerek, çin içlerine doğru akınlara başladılar. çinliler, bu türk kavminin süvarileri karşısında tutunamayıp, ağır yenilgilere uğradılar. böylece çin hakimi olan ti-şin hanedanı, çin seddi’ni tamamlamaya çalıştı.
türk kavimlerini toplayıp, imparatorluk halinde birleştiren ilk büyük hun hükümdarı, teoman yabgu’dur (m.ö. 220). teoman yabgu’dan sonra, hun tahtına oğlu mete yabgu geçti. mete han zamanında yapılan fetihlerle, hun imparatorluğunun toprakları, hazar denizinden japon denizine kadar uzandı. bu topraklarda, çeşitli türk kavimlerinin yanısıra, diğer altaylı kavimler de yaşıyordu. mete devri, hun imparatorluğunun en parlak devri oldu (m.ö. 209-174).
mete han’dan sonra gelen yabgular zamanında, çinlilerle ilişkiler arttı. özellikle evlenme yoluyla, türk ve çin hükümdar aileleri arasında yakınlıklar doğdu. bu yakınlıklar, hunların iç işleri bakımından bir çok karışıklıklara yol açtı. buna rağmen hun imparatorluğu, m.ö. 1. yüzyıla kadar üstünlüğünü devam ettirdi. bu yüzyılda ise, türk beyleri arasında taht kavgaları gittikçe arttı. çinliler de bu kavgalardan faydalanarak, türkleri zayıflatmayı bildiler. neticede hunlar, doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. bunlara, güney ve kuzey hunları da denir. m.s. 3. yüzyılın başlarında, başka bir türk kavmi olan siyenpiler, hunlarla iktidar mücadelesine giriştiler. sonunda moğolların ve bazı türk boylarının da yardımıyla, hunların hakimiyetine son verdiler. büyük hun imparatorluğu, tarihte bilinen eski imparatorlukların en büyüğüydü.
siyenpiler’le yaptıları savaşları kaybettikten ve asya’daki büyük hun imparatorluğu dağıldıktan sonra, hunların bir kısmı, dinyeper nehriyle aral gölünün doğusu arasındaki bölgeye yerleştiler ve 4. yüzyılın ortalarına kadar orada yaşadılar. çin’den gelen hun kitleleriyle çoğalan ve uzunca bir süre sakin bir hayat yaşamak suretiyle güçlenen bu hunlar, iklim değişikliği ve geçim şartlarının bozulması sebebiyle, bu tarihten itibaren batı’ya göç etmeye başladılar. o tarihlerde, karadeniz kuzeyindeki düzlükler, bir cermen kavmi olan gotların işgali altındaydı. don-dinyeper nehirleri arasında doğu gotları (ostrogotlar), batısında ise batı gotları (vizigotlar) bulunuyordu. daha batıda transilvanya ve galiçya’da gipidler, bugünkü macaristan’da tisa nehri havalisinde vandallar vardı. hun başbuğu balamir’in idaresinde, hayret edilecek bir hareket kabiliyeti ve gelişmiş bir süvari taktiğiyle hareket eden hunlar, önce doğu, sonra da batı gotlarla karşılaştı. yerlerinden kopan bu kavimler, batıya doğru hızla akarak, roma imparatorluğu topraklarını, kuzey karadeniz’den ispanya’ya kadar her tarafı alt üst ettiler. böylece, avrupa’nın etnik manzarasını değiştiren ve tarihte kavimler göçü denilen hadise meydana geldi. âni ve şiddetli hun darbelerinin, beklenmedik şekilde ortaya çıkan hun akıncı birliklerinin, doğu avrupa kavimleri arasında uyandırdığı dehşet, batı dünyasında büyük yankılar yaptı. hunlar aleyhine, latin ve grek kaynaklarından inanılmaz rivayet ve hikâyelerin çıkmasına ve yayılmasına sebep oldu.
hunlar (bkz. avrupa hun imparatorluğu), 378 yılı baharında tuna’yı geçtiler ve romalılardan direniş görmaksizin trakya’ya kadar ilerlediler. bu arada daha büyük bir hun kütlesi, kafkaslar üzerinden anadolu’ya yöneldi. bu ikinci akıncı kolu, güney anadolu’dan suriye’nin akdeniz kıyılarına ve kudüs’e kadar yıldırım hızıyla ilerledi. sonbahar’da aynı yoldan azerbaycan’a döndü. batı’da ise balamir’in oğlu ildız’ın komutasındaki hun süvari birlikleri, bizans imparatorluğunu barışa zorladı. ildız’dan sonra hun tahtına geçen karaton ve rua zamanlarında da bizanslılar, hunlara vergi ödedi. rua’nın 434’te ölmesi üzerine devletin başına attila geçti. attila zamanında hunların hakimiyeti, volga nehrinin doğusundan bugünkü fransa’ya kadar uzandı. yönetimleri altında, çeşitli türk boyları da dahil olmak üzere kırkbeş kavim yaşıyordu. bunların çoğu, şimdiki avrupa milletlerinin dedeleridir. bizans, hunlara verdiği vergiyi üç katına çıkardı. attila, 451’de hristiyan dünyasının merkezini zaptetmek üzere, yüz bin kişilik ordusuyla roma önüne geldi. ancak, attila’nın önünde diz çöken ve roma’nın kendisine boyun eğdiğini bildiren papa, kentin kurtarılmasını sağladı.
attila’nın ölümünden sonra tahta çıkan oğulları ilek, dengizik ve irnek dönemlerinde, hun birliği parçalandı. ayaklanan cermen kavimleriyle yapılan savaşlar, hunları yordu. sonuçta orta avrupa’da tutunmanın zorluğunu gören irnek, hunların büyük kısmı ile, bizans’tan geçiş izni alarak karadeniz’in batı kıyılarına döndü. irnek idaresindeki hunların, önce güney rusya düzlüklerinde görülen, sonra balkanlarda ve orta avrupa’da birer devlet kuran bulgarlarla macarların oluşumunda büyük rol oynadığı anlaşılmaktadır. geleneklere göre, bulgar türk devletinin kurucusu dulo sülalesiyle macar kabilelerini tuna boyuna getirerek orada yerleştiren arpad hanedanı, irnek’i ata tanımaktadırlar.
hunların büyük kısmı, volga’dan batıya geçerken, onlardan bir kısmı olduğu ileri sürülen ak hunlar, 4. yüzyılda batı türkistan’a göçerek, burada ak hun devletini kurmuşlardı. ak hunlar, 441 senesinde semerkand, buhara ve belh çevresini ele geçirerek, iran sâsânî devletiyle komşu oldular. bir süre sonra horasan’a sefer düzenleyen türkler, sâsânî hükümdarı şehinşah firûz’u mağlup ettiler. ak hunlar, bu parlak zaferden sonra tam bir asır türkistan ve afganistan’ın kudretli hakimi olarak hüküm sürdüler. 6. asrın başlarında ak hunlar, ülkelerini göktürklere bırakmak zorunda kalarak, onların tâbiiyeti altına girdiler.
m.s. 3. yüzyıl başlarında, türklerin tabgaç hanedanı, kuzey çin’de güçlü bir siyasî teşekkül meydana getirerek, asya hunlarının yerini aldı. tabgaç hakimiyeti, hükümdar kuei zamanında (385-409) pekin’e kadar uzandı. bu durum, tabgaçların çin’le çok fazla yakınlık kurmalarına ve onların hayatlarına alışmalarına yol açtı. o kadar ki, bazı tabgaç yabguları, çinlilere hayranlıkları yüzünden kendi halklarını ve kültürlerini hor gördüler. bu durum, tabgaçların, çin kültürü ve çin kalabalığı içinde eriyip gitmelerine sebep oldu. onların yerine 4. asrın sonunda, iktidar, avar hanedanının eline geçti.
avar türkleri, önceleri hun ve tabgaç hanedanlarının hakimiyeti altında yaşıyorlardı. tabgaç iktidarının zayıflamasıyla orta asya hakimiyetini ele geçiren avar hanedanı, 4. yüzyıl sonundan 6. yüzyıl ortasına kadar devam etti. avar kağanları hem doğuda, hem batıda fetihler yapmışlar, esas olarak çin’le uğraşmışlardır. avar devleti, onabay kağan zamanında göktürklerin isyanı üzerine yıkıldı (552). göktürkler karşısında uğranılan başarısızlık üzerine, avar kitleleri batıya doğru çekildiler.
558 yılında, sabarlar’ın hakimiyetini yıkıp, kafkaslara doğru ilerlediler. buradaki iranlı alanları egemenlikleri altına aldıktan sonra, bizans’a elçi gönderek yıllık vergi ve kendilerinin yerleşebilecekleri arazi istediler. bu arada dalmaçya’da ve balkanlar’da geniş çaplı bir fetih hareketine giriştiler. bizans imparatoru, avar akınını durdurmak maksadıyla, aşağı tuna havzasında, başta antlar olmak üzere, bazı slav ülkelerinde bir set kurmaya çalıştı. fakat 562’de bu engeli rahatlıkla aşan avarlar, bizans’la sınırdaş oldular. avrupa içlerine büyük akınlarda bulundular. bizans imparatorunun vergi ödememesi üzerine orta karpatlara girdiler. 568’de, bugünkü macaristan’ı tamamen hakimiyetleri altına aldılar. böylece orta avrupa’da büyük avar imparatorluğu kuruldu. devletin sınırları, elbe vadisi ve alp dağlarından don nehrine kadar uzanıyordu.
avar hakanlığının ikiyüz yıl kadar süren hakimiyeti devrinde en mühüm askerî teşebbüsleri, istanbul’u kuşatmalarıdır. 619 ve 626 yıllarında iki defa olmak üzere, sâsânîlerle ortak yapılan bu kuşatmalar çok şiddetli geçti. surlar önünde çarpışmalar günlerce sürdü. ancak avar ordusu kuşatmadan, donanması olmadığı için bir sonuç alamadı. güç şartlar altında çekilmek zorunda kaldı. avarların, bizans başşehrinde büyük heyecan uyandıran özellikle ikinci harekâtı, tarihî birtakım hatıralar da bıraktı. avarların çekildiği gün, bizans’ta bayram ilan edildi ve kiliselerde âyinler asırlarca devam etti. diğer taraftan istanbul kuşatmasının başarısızlıkla sonuçlanması, avar hakanlığının itibarını sarstı. tâbi kavimler başkaldırmaya ve dağılmaya başladılar. uzun mücadeleler neticesinde, balkanlar bulgaralara, tuna-sava bölgesi hırvat-sloven gibi slav kabilelerine, bohemya sahası da çeklerin atalarına terkedildi. zayıflayıp küçülmesine rağmen avar hakanlığı, yaklaşık 170 yıl daha varlığını korudu. fakat, 791’den itibaren frank imparatorluğunun amansız hücumları sonunda tamamen ortadan kalktı(805). parçalanan avar grupları, doğu macaristan ve balkanlara dağılıp kısa zamanda hıristiyanlaşarak ve dillerini unutarak, yerli halk içinde eridi.
türk sözünü ilk defa resmî devlet adı olarak kullanan ve onu bütün bir millete ad olarak vermek şerefini kazanan göktürk kağanlığı, doğu sibirya’daki yakut türkleriyle batıdaki ogur (bulgar) türklerinin bir bölümü dışındaki türk asıllı bütün kütleleri, kendi idarelerinde birleştirdiler.
göktürklerin tarih sahnesine çıktıkları sıralarda, altay dağlarının doğu eteklerinde, toplu bir halde, geleneksel sanatları olan demircilikle uğraştıkları ve juan-juan devletine silah imal ettikleri bilinmektedir. 552’de juan-juan devletinin çökmesi üzerine göktürklerin boy beyi uluç yabgu’nun oğulları bumin ve istemi kağanlar, ötüken merkez olmak üzere devleti kurdular. avar kağanlığını yıktılar. bumin kağan, devletin doğu bölgesine, istemi kağan da batı bölgesine hükümdar oldu.
doğu göktürkler, siyasî bakımdan hep çin’le karşı karşıya geldiler. çin’le sık sık savaşlar yapılıyor, arada uzun sürmeyen barış dönemleri geliyordu. doğu göktürk devletinin başına bumin kağan’dan sonra sırasıyla, istemi kağan, kara kağan, mukan kağan, tapo kağan, işbara kağan, çur bağa kağan, tulan kağan, bilge tardu kağan, türe kağan, şipi kağan, çuluk kağan ve kara kağan geçti. bu göktürk kağanları da önceki türk hükümdarları gibi, çinli prenseslerle evleniyorlardı. çinliler ise zaman zaman gönderdikleri elçilerle, zaman zaman da bu çinli hatunlar sayesinde göktürk ülkesinde siyasî karışıklıklar ve parçalanmalar meydana getirebiliyordu. nitekim çinli içing hatunla evlenen kara kağan, onun etkisinde kalarak çin’e savaş açtı (630). yapılan savaşlardan birinde kara kağan esir düştü ve türkler, çin hakimiyetini tanımak zorunda kaldılar.
göktürklerin en buhranlı zamanında açılan bu savaş, kara kağan ve onbinlerce türkün esareti ve devletin yıkılmasıyla sonuçlandı.
582’de doğu göktürk hakanlığı’ndan kesin olarak ayrılan; ötüken, batı moğolistan, aral gölü havalisi, kaşgar, mâverâünnehir ve merv’e kadar horasan sahaları üzerinde hakim bulunan batı göktürk hakanlığı’nın hakimiyeti de uzun sürmedi. tardu kağan’dan sonra ülke, şehzadeler arasında taht kavgalarına sahne oldu. nihayet 630 yılı, doğu göktürklerinin olduğu gibi batı göktürklerinin de çin hakimiyeti altına girdiği bir devir oldu.
630-680 yılları arasındaki 50 yıllık zaman, göktürklerin bağımsızlıklarını kaybettikleri bir mâtem devresi oldu. her ne kadar orta asya’da türkler varlıklarını, dil, inanç ve geleneklerini korumuşlarsa da, müstakil bir devletten mahrumiyet, göktürkler için haysiyet kırıcı bir ıstırap kaynağıydı. kitabelerden anlaşıldığına göre, göktürkleri bu felâkete düşüren sebepler, üç noktada toplanmaktadır:
1. sonra gelen devlet adamlarının kötü idaresi. "kağan bilge imiş, cesur imiş; buyrukları bilge imiş, cesur imiş. beyleri de kavmi de iyi imiş, böylece ülkeyi tutup töreye göre tanzim etmişler. sonra kardeşler, oğullar kağan olmuş, küçük kardeş büyük kardeş gibi olmadığı, oğul babası gibi olmadığı için, bilgisiz kağanlar tahta oturmuşlar, buyrukları da bilgisiz, fena imiş... türk beyler, türk adını atmışlar, çin beylerinin adını almışlar. çin hakanına boyun eğmişler, elli yıl işlerini güçlerini ona vermişler."
2. türk kavminin yanlış tutum ve davranışı. "türk budunu... sen aç olduğun zaman tokluğunu düşünemezsin, tok olduğun zaman açlık nedir bilmezsin. bu sebeple hakanın iyi sözlerine kulak vermedin, yurdundan ayrıldın, harap, bitkin düştün. müstakil hanlığına karşı kendin yanıldın. doğuya gittin, batıya gittin, kutlu yurt ötüken’i terk ederek gittiğin yerlerde ne yaptın? su gibi kan akıttın. kemiklerin dağlar gibi yığıldı. türk budunu, kendi hakanını bıraktı, hüküm altına girdi. hüküm altına giren türk budunu öldü, mahvoldu."
3. çinlilerin bölücü ve yıkıcı propagandası. "çin kavminin sözü tatlı, hediyesi güzel imiş. tatlı sözü, güzel hediyesi, uzak kavimleri yaklaştırır imiş. sonra da fesat bilgisini orada yayarmış. iyi, bilge kişiyi yürütmez imiş. onun tatlı sözüne, güzel hediyesine kapılan çok türk kavmi öldü."
millet, kendisine de şöyle sesleniyordu: "ülkeli bir kavim idim, şimdi ülkem nerede? hakanlı bir kavim idim, hakanım nerede?" bu düşünceler içindeki türk prensleri, zaman zaman ihtilâl girişimlerinde bulundularsa da, hepsi kanlı bir biçimde bastırıldı. bu hareketler arasında en hayret verici olanı, 639 yılında kürşad’ın ihtilâl teşebbüsüdür. t’ang imparatorunun saray muhafız kıtası subaylarından olan göktürk prensi kürşad, türk devletini diriltmek için, 39 arkadaşı ile gizlice anlaştı. bazı geceler şehirde dolaşmaya çıkan imparator, yakalanarak kaçırılacaktı. fakat plânın tatbik edileceği gece ansızın patlayan fırtına yüzünden, imparator saraydan çıkmadı. kararın geciktirilmesini mahzurlu gören kürşad ve arkadaşları bu defa doğruca saraya yürüdüler. 40 türk, sarayı ele geçirip, başkente hakim olmayı düşünüyorlardı. yüzlerce muhafız telef edildiyse de, dışarıdan sevkedilen orduyla başa çıkılamadı. bunun üzerine saray ahırlarından seçme atları alarak vey irmağına doğru çekildiler. ancak, fırtına ve sel, köprüleri de yıkıp götürmüştü. irmak kenarında çin ordusuyla savaşa tutuşan kürşad ve arkadaşları, birer birer ecel şerbetini içerek bu dünyadan göçtüler.
kürşad liderliğindeki kırk yiğit, başarısız kaldılarsa da, türk milletinin kalbindeki sönmez istiklâl ateşini tutuşturdular. onlardan sonra bu ateşle yanan türkler, her fırsatta baş kaldırdılar. birkaç kez daha başarısız ihtilâl girişiminden sonra, nihayet 682 yılında kutlug şad, etrafına topladığı türklerle bağımsızlığını ilân etti. dağılmış boyları bir araya topladı. bu sebeple ilteriş unvanını aldı. çinli bir prensesle değil, bir türk kızıyla evlendi. bilge han ve kültigin adında iki oğlu oldu. kutlug ölünce yerine kardeşi kapagan han kağan oldu. yirmiiki yıl saltanat süren kapagan kağan’ın ölümünden sonra ülke karışıklıklar içinde kaldı. bunun üzerine ilteriş kutlug kağan’ın oğulları bilge han ve kültigin birleşerek idareyi ele aldılar. bilge han kağan, kültigin ise ordu kumandanı oldu. böylece türk tarihinde ilk defa iki kardeş, devlet idaresinde birlikte hareket etmiş ve hiçbir kıskançlık duymadan birbirlerine yardım etmiş oluyorlardı. bilge kağan ile kültigin, iç ve dış bütün tehlike ve tehditleri ortadan kaldırdılar. başkaldıran herkese boyun eğdirdiler. ülkenin, milletin ve devletin birliği sağlandı.
göktürkler devrinin en önemli eseri, orhun âbideleri’dir. göktürk yazısı ile yazılan üç âbide, 725-735 yılları arasında diktirilmiştir. burada bilge kağan ile kardeşi başkumandan kültigin’in ve bilge kağan’ın kayınpederi olan vezir bilge tonyukuk’un, bir ara çin esaretine düşen türk devletini yeniden kalkındırmak için gösterdikleri gayretler anlatılır ve gelecek türk nesillerinin bu tecrübelerden faydalanmaları istenir. ayrıca istiklâl fikri verilir. 745’te göktürklerin yıkılması üzerine, uygur hanedanı, büyük türk hakanlığı tahtına geçti. uygurlar devrinde, türkistan tamamen türkleşti ve iranlı unsurlar, dillerini bırakarak eridi. bir kısmı da batıya çekildi. 840’ta kuzeyden gelen kırgızlar, uygurları bugünkü moğolistan’dan sürünce, doğu türkistan’a yerleştiler. ilk uygur hakanı olan kutluk bilge kül kağan, atalarının inancındaydı.
uygurlar devrinde türklük, bir din arayışına girdi. aralarında manihaizm, budizm, hattâ hıristiyanlık yayıldı. bu devirde türkler, yerleşik medeniyete geçerek, doğu türkistan’da pek çok şehir kurdular ve kurulu şehirleri genişlettiler. uygur alfabesiyle binlerce eser tercüme edildi. kâğıt ve matbaa kullandıkları için, bazı kitapları günümüze kadar ulaşan uygurlar, bugünkü moğolistan’ı kaybettikten sonra, imparatorluk olmaktan çıktılar. türkistan ve kansu’da yaşayan bir türk hânedanıyken, 840’ta karahanlı hakimiyetine girdiler.
(bkz: kasılsa yazılır).
hunlar, m.ö. 3. yüzyılın sonlarında, sarı irmağın kıvrım yaptığı alana gelerek, çin içlerine doğru akınlara başladılar. çinliler, bu türk kavminin süvarileri karşısında tutunamayıp, ağır yenilgilere uğradılar. böylece çin hakimi olan ti-şin hanedanı, çin seddi’ni tamamlamaya çalıştı.
türk kavimlerini toplayıp, imparatorluk halinde birleştiren ilk büyük hun hükümdarı, teoman yabgu’dur (m.ö. 220). teoman yabgu’dan sonra, hun tahtına oğlu mete yabgu geçti. mete han zamanında yapılan fetihlerle, hun imparatorluğunun toprakları, hazar denizinden japon denizine kadar uzandı. bu topraklarda, çeşitli türk kavimlerinin yanısıra, diğer altaylı kavimler de yaşıyordu. mete devri, hun imparatorluğunun en parlak devri oldu (m.ö. 209-174).
mete han’dan sonra gelen yabgular zamanında, çinlilerle ilişkiler arttı. özellikle evlenme yoluyla, türk ve çin hükümdar aileleri arasında yakınlıklar doğdu. bu yakınlıklar, hunların iç işleri bakımından bir çok karışıklıklara yol açtı. buna rağmen hun imparatorluğu, m.ö. 1. yüzyıla kadar üstünlüğünü devam ettirdi. bu yüzyılda ise, türk beyleri arasında taht kavgaları gittikçe arttı. çinliler de bu kavgalardan faydalanarak, türkleri zayıflatmayı bildiler. neticede hunlar, doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı. bunlara, güney ve kuzey hunları da denir. m.s. 3. yüzyılın başlarında, başka bir türk kavmi olan siyenpiler, hunlarla iktidar mücadelesine giriştiler. sonunda moğolların ve bazı türk boylarının da yardımıyla, hunların hakimiyetine son verdiler. büyük hun imparatorluğu, tarihte bilinen eski imparatorlukların en büyüğüydü.
siyenpiler’le yaptıları savaşları kaybettikten ve asya’daki büyük hun imparatorluğu dağıldıktan sonra, hunların bir kısmı, dinyeper nehriyle aral gölünün doğusu arasındaki bölgeye yerleştiler ve 4. yüzyılın ortalarına kadar orada yaşadılar. çin’den gelen hun kitleleriyle çoğalan ve uzunca bir süre sakin bir hayat yaşamak suretiyle güçlenen bu hunlar, iklim değişikliği ve geçim şartlarının bozulması sebebiyle, bu tarihten itibaren batı’ya göç etmeye başladılar. o tarihlerde, karadeniz kuzeyindeki düzlükler, bir cermen kavmi olan gotların işgali altındaydı. don-dinyeper nehirleri arasında doğu gotları (ostrogotlar), batısında ise batı gotları (vizigotlar) bulunuyordu. daha batıda transilvanya ve galiçya’da gipidler, bugünkü macaristan’da tisa nehri havalisinde vandallar vardı. hun başbuğu balamir’in idaresinde, hayret edilecek bir hareket kabiliyeti ve gelişmiş bir süvari taktiğiyle hareket eden hunlar, önce doğu, sonra da batı gotlarla karşılaştı. yerlerinden kopan bu kavimler, batıya doğru hızla akarak, roma imparatorluğu topraklarını, kuzey karadeniz’den ispanya’ya kadar her tarafı alt üst ettiler. böylece, avrupa’nın etnik manzarasını değiştiren ve tarihte kavimler göçü denilen hadise meydana geldi. âni ve şiddetli hun darbelerinin, beklenmedik şekilde ortaya çıkan hun akıncı birliklerinin, doğu avrupa kavimleri arasında uyandırdığı dehşet, batı dünyasında büyük yankılar yaptı. hunlar aleyhine, latin ve grek kaynaklarından inanılmaz rivayet ve hikâyelerin çıkmasına ve yayılmasına sebep oldu.
hunlar (bkz. avrupa hun imparatorluğu), 378 yılı baharında tuna’yı geçtiler ve romalılardan direniş görmaksizin trakya’ya kadar ilerlediler. bu arada daha büyük bir hun kütlesi, kafkaslar üzerinden anadolu’ya yöneldi. bu ikinci akıncı kolu, güney anadolu’dan suriye’nin akdeniz kıyılarına ve kudüs’e kadar yıldırım hızıyla ilerledi. sonbahar’da aynı yoldan azerbaycan’a döndü. batı’da ise balamir’in oğlu ildız’ın komutasındaki hun süvari birlikleri, bizans imparatorluğunu barışa zorladı. ildız’dan sonra hun tahtına geçen karaton ve rua zamanlarında da bizanslılar, hunlara vergi ödedi. rua’nın 434’te ölmesi üzerine devletin başına attila geçti. attila zamanında hunların hakimiyeti, volga nehrinin doğusundan bugünkü fransa’ya kadar uzandı. yönetimleri altında, çeşitli türk boyları da dahil olmak üzere kırkbeş kavim yaşıyordu. bunların çoğu, şimdiki avrupa milletlerinin dedeleridir. bizans, hunlara verdiği vergiyi üç katına çıkardı. attila, 451’de hristiyan dünyasının merkezini zaptetmek üzere, yüz bin kişilik ordusuyla roma önüne geldi. ancak, attila’nın önünde diz çöken ve roma’nın kendisine boyun eğdiğini bildiren papa, kentin kurtarılmasını sağladı.
attila’nın ölümünden sonra tahta çıkan oğulları ilek, dengizik ve irnek dönemlerinde, hun birliği parçalandı. ayaklanan cermen kavimleriyle yapılan savaşlar, hunları yordu. sonuçta orta avrupa’da tutunmanın zorluğunu gören irnek, hunların büyük kısmı ile, bizans’tan geçiş izni alarak karadeniz’in batı kıyılarına döndü. irnek idaresindeki hunların, önce güney rusya düzlüklerinde görülen, sonra balkanlarda ve orta avrupa’da birer devlet kuran bulgarlarla macarların oluşumunda büyük rol oynadığı anlaşılmaktadır. geleneklere göre, bulgar türk devletinin kurucusu dulo sülalesiyle macar kabilelerini tuna boyuna getirerek orada yerleştiren arpad hanedanı, irnek’i ata tanımaktadırlar.
hunların büyük kısmı, volga’dan batıya geçerken, onlardan bir kısmı olduğu ileri sürülen ak hunlar, 4. yüzyılda batı türkistan’a göçerek, burada ak hun devletini kurmuşlardı. ak hunlar, 441 senesinde semerkand, buhara ve belh çevresini ele geçirerek, iran sâsânî devletiyle komşu oldular. bir süre sonra horasan’a sefer düzenleyen türkler, sâsânî hükümdarı şehinşah firûz’u mağlup ettiler. ak hunlar, bu parlak zaferden sonra tam bir asır türkistan ve afganistan’ın kudretli hakimi olarak hüküm sürdüler. 6. asrın başlarında ak hunlar, ülkelerini göktürklere bırakmak zorunda kalarak, onların tâbiiyeti altına girdiler.
m.s. 3. yüzyıl başlarında, türklerin tabgaç hanedanı, kuzey çin’de güçlü bir siyasî teşekkül meydana getirerek, asya hunlarının yerini aldı. tabgaç hakimiyeti, hükümdar kuei zamanında (385-409) pekin’e kadar uzandı. bu durum, tabgaçların çin’le çok fazla yakınlık kurmalarına ve onların hayatlarına alışmalarına yol açtı. o kadar ki, bazı tabgaç yabguları, çinlilere hayranlıkları yüzünden kendi halklarını ve kültürlerini hor gördüler. bu durum, tabgaçların, çin kültürü ve çin kalabalığı içinde eriyip gitmelerine sebep oldu. onların yerine 4. asrın sonunda, iktidar, avar hanedanının eline geçti.
avar türkleri, önceleri hun ve tabgaç hanedanlarının hakimiyeti altında yaşıyorlardı. tabgaç iktidarının zayıflamasıyla orta asya hakimiyetini ele geçiren avar hanedanı, 4. yüzyıl sonundan 6. yüzyıl ortasına kadar devam etti. avar kağanları hem doğuda, hem batıda fetihler yapmışlar, esas olarak çin’le uğraşmışlardır. avar devleti, onabay kağan zamanında göktürklerin isyanı üzerine yıkıldı (552). göktürkler karşısında uğranılan başarısızlık üzerine, avar kitleleri batıya doğru çekildiler.
558 yılında, sabarlar’ın hakimiyetini yıkıp, kafkaslara doğru ilerlediler. buradaki iranlı alanları egemenlikleri altına aldıktan sonra, bizans’a elçi gönderek yıllık vergi ve kendilerinin yerleşebilecekleri arazi istediler. bu arada dalmaçya’da ve balkanlar’da geniş çaplı bir fetih hareketine giriştiler. bizans imparatoru, avar akınını durdurmak maksadıyla, aşağı tuna havzasında, başta antlar olmak üzere, bazı slav ülkelerinde bir set kurmaya çalıştı. fakat 562’de bu engeli rahatlıkla aşan avarlar, bizans’la sınırdaş oldular. avrupa içlerine büyük akınlarda bulundular. bizans imparatorunun vergi ödememesi üzerine orta karpatlara girdiler. 568’de, bugünkü macaristan’ı tamamen hakimiyetleri altına aldılar. böylece orta avrupa’da büyük avar imparatorluğu kuruldu. devletin sınırları, elbe vadisi ve alp dağlarından don nehrine kadar uzanıyordu.
avar hakanlığının ikiyüz yıl kadar süren hakimiyeti devrinde en mühüm askerî teşebbüsleri, istanbul’u kuşatmalarıdır. 619 ve 626 yıllarında iki defa olmak üzere, sâsânîlerle ortak yapılan bu kuşatmalar çok şiddetli geçti. surlar önünde çarpışmalar günlerce sürdü. ancak avar ordusu kuşatmadan, donanması olmadığı için bir sonuç alamadı. güç şartlar altında çekilmek zorunda kaldı. avarların, bizans başşehrinde büyük heyecan uyandıran özellikle ikinci harekâtı, tarihî birtakım hatıralar da bıraktı. avarların çekildiği gün, bizans’ta bayram ilan edildi ve kiliselerde âyinler asırlarca devam etti. diğer taraftan istanbul kuşatmasının başarısızlıkla sonuçlanması, avar hakanlığının itibarını sarstı. tâbi kavimler başkaldırmaya ve dağılmaya başladılar. uzun mücadeleler neticesinde, balkanlar bulgaralara, tuna-sava bölgesi hırvat-sloven gibi slav kabilelerine, bohemya sahası da çeklerin atalarına terkedildi. zayıflayıp küçülmesine rağmen avar hakanlığı, yaklaşık 170 yıl daha varlığını korudu. fakat, 791’den itibaren frank imparatorluğunun amansız hücumları sonunda tamamen ortadan kalktı(805). parçalanan avar grupları, doğu macaristan ve balkanlara dağılıp kısa zamanda hıristiyanlaşarak ve dillerini unutarak, yerli halk içinde eridi.
türk sözünü ilk defa resmî devlet adı olarak kullanan ve onu bütün bir millete ad olarak vermek şerefini kazanan göktürk kağanlığı, doğu sibirya’daki yakut türkleriyle batıdaki ogur (bulgar) türklerinin bir bölümü dışındaki türk asıllı bütün kütleleri, kendi idarelerinde birleştirdiler.
göktürklerin tarih sahnesine çıktıkları sıralarda, altay dağlarının doğu eteklerinde, toplu bir halde, geleneksel sanatları olan demircilikle uğraştıkları ve juan-juan devletine silah imal ettikleri bilinmektedir. 552’de juan-juan devletinin çökmesi üzerine göktürklerin boy beyi uluç yabgu’nun oğulları bumin ve istemi kağanlar, ötüken merkez olmak üzere devleti kurdular. avar kağanlığını yıktılar. bumin kağan, devletin doğu bölgesine, istemi kağan da batı bölgesine hükümdar oldu.
doğu göktürkler, siyasî bakımdan hep çin’le karşı karşıya geldiler. çin’le sık sık savaşlar yapılıyor, arada uzun sürmeyen barış dönemleri geliyordu. doğu göktürk devletinin başına bumin kağan’dan sonra sırasıyla, istemi kağan, kara kağan, mukan kağan, tapo kağan, işbara kağan, çur bağa kağan, tulan kağan, bilge tardu kağan, türe kağan, şipi kağan, çuluk kağan ve kara kağan geçti. bu göktürk kağanları da önceki türk hükümdarları gibi, çinli prenseslerle evleniyorlardı. çinliler ise zaman zaman gönderdikleri elçilerle, zaman zaman da bu çinli hatunlar sayesinde göktürk ülkesinde siyasî karışıklıklar ve parçalanmalar meydana getirebiliyordu. nitekim çinli içing hatunla evlenen kara kağan, onun etkisinde kalarak çin’e savaş açtı (630). yapılan savaşlardan birinde kara kağan esir düştü ve türkler, çin hakimiyetini tanımak zorunda kaldılar.
göktürklerin en buhranlı zamanında açılan bu savaş, kara kağan ve onbinlerce türkün esareti ve devletin yıkılmasıyla sonuçlandı.
582’de doğu göktürk hakanlığı’ndan kesin olarak ayrılan; ötüken, batı moğolistan, aral gölü havalisi, kaşgar, mâverâünnehir ve merv’e kadar horasan sahaları üzerinde hakim bulunan batı göktürk hakanlığı’nın hakimiyeti de uzun sürmedi. tardu kağan’dan sonra ülke, şehzadeler arasında taht kavgalarına sahne oldu. nihayet 630 yılı, doğu göktürklerinin olduğu gibi batı göktürklerinin de çin hakimiyeti altına girdiği bir devir oldu.
630-680 yılları arasındaki 50 yıllık zaman, göktürklerin bağımsızlıklarını kaybettikleri bir mâtem devresi oldu. her ne kadar orta asya’da türkler varlıklarını, dil, inanç ve geleneklerini korumuşlarsa da, müstakil bir devletten mahrumiyet, göktürkler için haysiyet kırıcı bir ıstırap kaynağıydı. kitabelerden anlaşıldığına göre, göktürkleri bu felâkete düşüren sebepler, üç noktada toplanmaktadır:
1. sonra gelen devlet adamlarının kötü idaresi. "kağan bilge imiş, cesur imiş; buyrukları bilge imiş, cesur imiş. beyleri de kavmi de iyi imiş, böylece ülkeyi tutup töreye göre tanzim etmişler. sonra kardeşler, oğullar kağan olmuş, küçük kardeş büyük kardeş gibi olmadığı, oğul babası gibi olmadığı için, bilgisiz kağanlar tahta oturmuşlar, buyrukları da bilgisiz, fena imiş... türk beyler, türk adını atmışlar, çin beylerinin adını almışlar. çin hakanına boyun eğmişler, elli yıl işlerini güçlerini ona vermişler."
2. türk kavminin yanlış tutum ve davranışı. "türk budunu... sen aç olduğun zaman tokluğunu düşünemezsin, tok olduğun zaman açlık nedir bilmezsin. bu sebeple hakanın iyi sözlerine kulak vermedin, yurdundan ayrıldın, harap, bitkin düştün. müstakil hanlığına karşı kendin yanıldın. doğuya gittin, batıya gittin, kutlu yurt ötüken’i terk ederek gittiğin yerlerde ne yaptın? su gibi kan akıttın. kemiklerin dağlar gibi yığıldı. türk budunu, kendi hakanını bıraktı, hüküm altına girdi. hüküm altına giren türk budunu öldü, mahvoldu."
3. çinlilerin bölücü ve yıkıcı propagandası. "çin kavminin sözü tatlı, hediyesi güzel imiş. tatlı sözü, güzel hediyesi, uzak kavimleri yaklaştırır imiş. sonra da fesat bilgisini orada yayarmış. iyi, bilge kişiyi yürütmez imiş. onun tatlı sözüne, güzel hediyesine kapılan çok türk kavmi öldü."
millet, kendisine de şöyle sesleniyordu: "ülkeli bir kavim idim, şimdi ülkem nerede? hakanlı bir kavim idim, hakanım nerede?" bu düşünceler içindeki türk prensleri, zaman zaman ihtilâl girişimlerinde bulundularsa da, hepsi kanlı bir biçimde bastırıldı. bu hareketler arasında en hayret verici olanı, 639 yılında kürşad’ın ihtilâl teşebbüsüdür. t’ang imparatorunun saray muhafız kıtası subaylarından olan göktürk prensi kürşad, türk devletini diriltmek için, 39 arkadaşı ile gizlice anlaştı. bazı geceler şehirde dolaşmaya çıkan imparator, yakalanarak kaçırılacaktı. fakat plânın tatbik edileceği gece ansızın patlayan fırtına yüzünden, imparator saraydan çıkmadı. kararın geciktirilmesini mahzurlu gören kürşad ve arkadaşları bu defa doğruca saraya yürüdüler. 40 türk, sarayı ele geçirip, başkente hakim olmayı düşünüyorlardı. yüzlerce muhafız telef edildiyse de, dışarıdan sevkedilen orduyla başa çıkılamadı. bunun üzerine saray ahırlarından seçme atları alarak vey irmağına doğru çekildiler. ancak, fırtına ve sel, köprüleri de yıkıp götürmüştü. irmak kenarında çin ordusuyla savaşa tutuşan kürşad ve arkadaşları, birer birer ecel şerbetini içerek bu dünyadan göçtüler.
kürşad liderliğindeki kırk yiğit, başarısız kaldılarsa da, türk milletinin kalbindeki sönmez istiklâl ateşini tutuşturdular. onlardan sonra bu ateşle yanan türkler, her fırsatta baş kaldırdılar. birkaç kez daha başarısız ihtilâl girişiminden sonra, nihayet 682 yılında kutlug şad, etrafına topladığı türklerle bağımsızlığını ilân etti. dağılmış boyları bir araya topladı. bu sebeple ilteriş unvanını aldı. çinli bir prensesle değil, bir türk kızıyla evlendi. bilge han ve kültigin adında iki oğlu oldu. kutlug ölünce yerine kardeşi kapagan han kağan oldu. yirmiiki yıl saltanat süren kapagan kağan’ın ölümünden sonra ülke karışıklıklar içinde kaldı. bunun üzerine ilteriş kutlug kağan’ın oğulları bilge han ve kültigin birleşerek idareyi ele aldılar. bilge han kağan, kültigin ise ordu kumandanı oldu. böylece türk tarihinde ilk defa iki kardeş, devlet idaresinde birlikte hareket etmiş ve hiçbir kıskançlık duymadan birbirlerine yardım etmiş oluyorlardı. bilge kağan ile kültigin, iç ve dış bütün tehlike ve tehditleri ortadan kaldırdılar. başkaldıran herkese boyun eğdirdiler. ülkenin, milletin ve devletin birliği sağlandı.
göktürkler devrinin en önemli eseri, orhun âbideleri’dir. göktürk yazısı ile yazılan üç âbide, 725-735 yılları arasında diktirilmiştir. burada bilge kağan ile kardeşi başkumandan kültigin’in ve bilge kağan’ın kayınpederi olan vezir bilge tonyukuk’un, bir ara çin esaretine düşen türk devletini yeniden kalkındırmak için gösterdikleri gayretler anlatılır ve gelecek türk nesillerinin bu tecrübelerden faydalanmaları istenir. ayrıca istiklâl fikri verilir. 745’te göktürklerin yıkılması üzerine, uygur hanedanı, büyük türk hakanlığı tahtına geçti. uygurlar devrinde, türkistan tamamen türkleşti ve iranlı unsurlar, dillerini bırakarak eridi. bir kısmı da batıya çekildi. 840’ta kuzeyden gelen kırgızlar, uygurları bugünkü moğolistan’dan sürünce, doğu türkistan’a yerleştiler. ilk uygur hakanı olan kutluk bilge kül kağan, atalarının inancındaydı.
uygurlar devrinde türklük, bir din arayışına girdi. aralarında manihaizm, budizm, hattâ hıristiyanlık yayıldı. bu devirde türkler, yerleşik medeniyete geçerek, doğu türkistan’da pek çok şehir kurdular ve kurulu şehirleri genişlettiler. uygur alfabesiyle binlerce eser tercüme edildi. kâğıt ve matbaa kullandıkları için, bazı kitapları günümüze kadar ulaşan uygurlar, bugünkü moğolistan’ı kaybettikten sonra, imparatorluk olmaktan çıktılar. türkistan ve kansu’da yaşayan bir türk hânedanıyken, 840’ta karahanlı hakimiyetine girdiler.
(bkz: kasılsa yazılır).
neden bekliyorsun?
bu sözlük, duygu ve düşüncelerini özgürce paylaştığın bir platform, hislerini tercüme eden özgür bilgi kaynağıdır.
katkıda bulunmak istemez misin?