panteizm

bir bütün olarak kavranan evrenin tanrı ile özdeş olduğu ve evrende açığa çıkan bileşik töz, güçler ve yasalar dışında tanrı olmadığı öğretidir.

panteizmin çok çeşitli biçimleri vardır. bunlar biri bütün olarak doğaya bilinç atfeden pansişizmden dünyanın yalnızca bir görüş ve temelde gerçek dışı olduğunu ileri süren akozmik panteizmine ussal yeni platoncu ya da türümcü görüşlerden sezgici ve gizemci görüşlere kadar değişir.

batı felsefesinin yakın dönemlerinde panteizm düşüncesini en yetkin biçimde dile getiren spinoza’dır. sonsuz niteliklere sahip bir tek sınırsız varlığın olabileceğini öne süren spinoza’ya göre tanrı ve doğa aynı gerçekliğe verilen iki ayrı addan başka şeyler değişti. tersi durumunda tanrı ve dünya birliğinin tanrıdan daha büyük bir bütünlüğü olurdu. spinoza tanrının gerekliliğinden dünyanın gerekliliğini içerdiğini özgürlük olanağının bulunmadığını belirtti.

panteizm dogmalara bağlı hıristiyan ilahiyatçılar tarafından yaratıcı ile yaratılan arasındaki ayrımı yok ettiği, tanrıyı belirsizleştirdiği, aşkın yerine bütünüyle içkin bir tanrı kavaramı öne sürdüğü, insanın ve tanrının özgürlüğü düşüncesini dışladığı gerekçeleriyle reddedildi.