zazaca

yukari mezopotamya merkezli, horasan-mutki-diyarbakir-siverek-gerger-zara-bayburt cemberi icinde yogunlasmi$ yerlesik bir halk olan zazalarin konustuklari dil. kurtcenin bir lehcesi gibi sanilan fakat kurtce ile uzaktan yakindan alakasi olmayan buyuk irani diller grubundan bir dildir. halen tunceli, erzincan, adiyaman, urfanin kucuk bir bolumu, bingol de konu$ulmaktadir fakat asimule olmustur ornegin tuncelili bir zaza ile urfali bir zaza ancak kismen anla$abilirler.

feci karışık ve zor bir dil.zira yaklaşık 1 saattir cebellesiyorum hala bir şey anladığımı söyleyemem.bir kaç örnek;

ez eve zengel hard kınena : ben kazma ile yer kazıyorum

hesen ebe trêne sono kar : hasan işe tren ile gidiyor

seba ke meymanê mın ame,ez ewro kê de menda : misafirim geldiği için,bu gün evde kaldım.

tı ke yena,ez yena : sen geliyorsan ben gelirim

zımıstan ke béro,ez sona xarpıt : kış gelirse ben elazıga giderim

mayina fatmaye : fatma’nın atı

koçıka caferi : cafer’in kaşığı

metin kahramanin sevdirdigi tunceli resmi dilidir.

canım kuzenimin kürtçe şarkılardan anlamayı bırakın konuşmayı dahi söktüğü kürt lehçesi.

kürtçe’nin en akustik ve kulağa en hoş gelen lehçesidir fakat edebiyat ve bilim dili olamaması nedeniyle oldukça güdük kalmıştır. ayrıca yaşadıkları yerler itibariyle türkçe ile fazlaca bir etkileşim halinde olmaları nedeniyle bu dilin içine fazlaca türkçe kelime yerleşmiştir. hal böyleyken bile hiç bir dilin zembereğini bir saatte çözemediğimiz gibi, bu dili de öyle bir saatte çözemiyoruz. yalan yanlış bilgilendirmeler silsilesine kapılmayalım; ard niyhetsiz dil bilimcilerininde kabul ettikleri gibi zazaca kürtçe’nin bir lehçesidir. ayrıca yörede zazaki’nin yanında bu lehçe; dımıli, mehelli ve kırmancki olarak da adlandırılır...

hala zazaca dilinin kürtçenin lehçesi olarak gören insanların olması oldukça üzücüdür.



zazaca(dımılki, zazaki, kırmancki, kırtki, zonê ma, so-bê) konusunda fazla bir şey yazma gereği duymuyorum, çünkü zazacanin ayrı bir dil olduğu artik tartışma götürmeyecek kadar netleşmiştir. hatta yakın zamana kadar zazacanin, türkçe veya kurmanci’nin bir şivesi olduğunu ileri sürmüş olanlar bile, artik bu asılsız ve saçma fikirlerinden vazgeçmiş durumdalar.

yine de kısa ve öz olarak bazı dilbilimci ve araştırmacının zazaca hakkındaki düşücelerini verirsek:

oskar mann;

"...zazaca, şimdiye kadar kabullenildiği gibi, kürtçe’nin bir lehçesi değildir".

peter lerch;

"...zazaca, kurmanci konuşanlar için tek tek sözcüklere varıncaya dek, anlaşılmaz olarak kalmaktadır".

terry lynn todd;

"...dımılice, hint-avrupa dil ailesinin hint-iran dil grubuna dahil, irani bir dildir".

windfuhr;

"...oysa dımılice, kürt diyalektlerinden tamamen ayrılmaktadır ".

joyce blau;

"...genellikle zaza ve gurani veya gorani dillerini kuzey-batı iran dilleri arasında sınıflandırıyoruz. dilsel komşuluğa ve bu dilleri konuşanların soyut kürt ulusal yapilanmasına rağmen, bu iki dili kürtçe’ye bağlıyamayız.


evet bu noktada zazalar kimdir nedir onu da bilmek gerekir ki zazalar ile kürtleri aynı ırktan saymak ingilizlerle frnasızlar aynı ırktan saymaktan öte değildir.

daylem teorisine göre; zazalar m.ö. iran’ın kuzeyi, hazar denizi kıyılarında daylem ve mazendaran ülkeleri ile demavend dağları eteklerinde (koyê demavendi) kavimler halinde yaşıyordu.

vii. ve x. yüzyillarda daylemliler büyük prenslikler kurmuş ve ayrıca farklı halkların içinde yer alarak (özelikle parali asker olarak) onlarin gelişmelerinde de büyük rol oynamışlardır . o zamanlar bu bölgelerde yaşayan daylemit kavimler zerdüştlüğe inanıyorlardı. tabi ki dünyanin diğer halklari gibi, doğayla baş başa yaşayan bu halk da daha önceleri doğa dinlerine inanıyordu.

bu teoriyi bir çok bilim adamı, araştırmacı, yazar desteklemektedir. buna bir kaç örnek verirsek;

o. mann, karl hadank;

karl hadank, oskar mann’ın çalışmalarını kaynak alarak kaleme aldiğı, "zaza dili ve şiveleri" adli yapitinda çok geniş bir şekilde dımılileri ve dilleri dımiliceyi incelemektedir. ben burada bu muhteşem eserden sadece bir kaç cümleyi vermekle yetineceğim.

"burada dilini incelediğimiz halkın iki adi vardir. zazalar, komşuları ve yabancılar tarafından yerel adları olan "zaza" adıyla tanınırlar, ama dilleri dımli dilidir. ... dımli sözcuğünün daylemi-daylami’den türediğini çok olasi buluyorum. dımli-daylemi kuramı, benim 1928’de sözünü etmemden daha eskidir. 1900 yılında ermeni antranig bu kuramı "dersim" kitabinda ortaya atmıştı. 19. yüzyılın sonlarına doğru bölgeyi gezen ermeni antranig’in verdiği bilgilere göre de, dersim’de oturan halk zazaca (dımlice) konuşmaktaydı". ayrıca o. mann çalışmalarını yaptığı kor mıntikasının 30 km doğusunda bulunan dilimili’ye adlı köye dikkatleri çekerek bununla da daylemle bir bağ kurmak istiyor.

minorsky;

"daylam, coğrafi bölge olarak, gilan’in dağlık kesimidir. ...daylemitler, dağın kuzey eğilimlerine ve onların denize olan uzantilarına da yerleştiler. ...daylamın yüksek yerleri doğa tarafından daha az kayrılmıştır. ancak buralarda her zaman göçetmeye ve çalışmaya hazır girişimci ve güçlü bir insan ırkı yaşamaktadır. coğrafi terim olarak "daylam" 4. ile 10. yüzyillardaki daylamid yayılmacılığıyla ortaya çıkmış ve giderek bir çok komşu yerleşim alanını kapsamına almıştır. ...daylamitlerin ilk kökenleri belli değildir. bir eski iran halki olmalari olasılığı vardır.

...diyarbakır’in kuzeyınden palu ve dersim’e kadar uzanan bölgede yaşayan ve bu gün hala iran kökenli bir dil konuşan "zaza"lar kendilerine dımli demektedirler.

...özelikle belirtmekte yarar var; agathias iii, 17’de lasica’da savaşan dılimnitai askerlerinden bahsederken onlarin yurtlarının (belki de özellikle bu grubun?) orta dicle havzasında fars topraklarına komşu topraklarda olduğunu söylemektedir.yani (eğer dicle, safid-rûd yerine yanlışlıkla kulanılmıyorsa) zazaların bu gün yaşadıkları bölgedir bu".


arşak poladyan;

"x. yüzyilda halifelik süvarisinde, feodal prensliklerin ordularida da daylamit müfrezeleri önemli rol oynamışlardır. bunun nedenleri aşağıda basit şekliyle verilmiştir. hazar denizi dağlık bölgesinin savaşçı halkı daylam, iran’in kuzeyinde ix. yüzyılda fakir topraklara sahip olduğundan şiizmi kabul etmiş, doğduğu yerleri bırakarak ve yaşamak için çeşitli hükümdarların komutasında çalışmak zorunda kalmıştiı".

velhasil zazalar kürt değildir ve doğal olarak zazaca kürtçenin bir lehçesi değildir. zaza olmadığı halde zazaca hakkında bilgisi olmadığı halde insanlara kürtçenin bir lehçesi olarak anlatan insanlar keşke daha araştırmacı olsalardı.

dünyada yaklaşık olarak 3 milyon insanın konuştuğu dildir.

pkk tarafindan kürtcenin bir lehcesiymis gibi lanse edilmek istenmesine ragmen asil farscayla akrabaligi bulunan, asagidaki fikraya konu olmus insanin dahil oldugu etnik grup.

birgün pkkli teröristler yol kesiyor ve bir otobüsteki herkesten asagiya inmesini istiyor. teröristlerden birisi yolun ortasinda toplanmis yolculara:
- türkler yolun karsisina, kürtler beri gelsin.

herkes ayristiktan sonra fark ediliyor ki adamin birisi hala yolun ortasinda beklemekte. terörist soruyor:
- neden orada bekliyorsun?

adamin cevabi "ben zazayim".

terörist ise sonra "gel bu tarafa gec allah’in cezasi" .

zazalar ve özellikle dersim’de yasayanlari atatürk’ten dersim isyani’ndan dolayi pek haz almazlar. bu dogrudur. lakin kürtlerin cogunlugunun safii ve zazalarin büyük cogunlugunun (urfa ve antep tarafindakiler disinda) alevi oldugu düsünülürse, kürt kökenli safii inancina sahip insanlarimizin arasinda "kizilbasin kestigi yenilmez" düsüncesi göz önüne alinirsa neden hala zaza kökenli insanlarimizin kendini kürt olarak hissettigi anlasilamaz. dolayisiyla konuyla ilintili olarak neden zazacanin bir kürt lehcesi olmasi gerektigi...

bazı alevi tasavvufunda olan yurttaşlarımızda bu dili konuşur.

kürt alevilerinin konuştuğu lehçeye verilen isimdir.1990’ların başına kada’’kürt yoktur, onlar dağ türkleridir’’ diyen anlayışın ürünleri bugün kürt halkının varlığını kabul etmiş bu sefer de zazaların ve dillerinin kürtler ve kürtçe ile alakası olmadığını belirtmiştir.allah akıl fikir ihsan eyleye denmektedir bunlar için.zazalar anadolu aleviliği dediğimiz kültürden de beslendikleri için sunni islamın gerici özelliklerini benimsememişlerdir;işte zazaca da kendi kültürlerini her türlü abskıya rağmen korumaya çalışan bu halkın dilidir.