saltuklular

malazgirt meydan muharebesinden sonra erzurum ve civarında kurulan beylik.
malazgirt zaferi’nden sonra anadolu’da ilk kurulan türk beyliği budur. başşehri erzurum olan beyliğin kurucusu, malazgirt zaferinin kazanılmasında önemli rol oynayan emir saltuk’tur. sultan alparslan, malazgirt zaferinden sonra, bizans imparatoru dördüncü romanos diogenes’in ölümü ile, anlaşma şartlarının yerine getirilmemesi üzerine, emrindeki kumandanlara anadolu’da fetihlere devam edilmesini emretmişti. buna dayanarak emir saltuk, erzurum ve civarını fethederek, saltuklular beyliğini kurdu. önceleri, büyük selçuklu devleti’ne tâbi olan beyliğin, emir saltuk zamanındaki siyasî tarihi hakkında, kaynaklarda fazla bir bilgi bulunmamaktadır.

ebü’l-kasım saltuk’un ölümünden sonra, yerine oğlu ali geçti. büyük selçuklu sultanı berkyaruk ile kardeşi muhammed tapar arasındaki saltanat mücadelesi sonunda varılan anlaşma neticesinde, saltuklu toprakları, melik muhammed’in hâkimiyet bölgesi içinde kaldı. 1121 senesinde artuklu emîri ilgâzi’nin, gürcülere karşı çıktığı sefere saltukoğlu ali bey de katıldı. fakat bu seferde gürcüler galip geldi.

emîr ali’nin ölümünden sonra saltukluların başına, hakkında kaynaklarda fazla bir bilgi bulunmayan kardeşi ziyâüddin gazî geçti. bina kitabelerinden anlaşıldığına göre, erzurum’daki kale camii ve tepsi minareyi yaptıran, bu beydir. ziyâüddin gazi, 1126 senesinde gürcülere karşı tertiplenen sefere katıldı. 1131 senesinde ispir ve pasinleri geçerek oltu’ya kadar gelen gürcüleri, büyük bir bozguna uğrattı. artuklu timurtaş bey, ziyâüddin gazinin kızıyla evlenince, iki hanedan arasında akrabalık bağı kuruldu.

emîr gâzî’nin 1132 senesinde ölümünden sonra beyliğin başına, yeğeni ikinci izzeddin saltuk geçti. kaynaklarda, izzeddin saltuk’a ait bilgiler, bir evlilik sebebiyledir. ani emîri fahreddin seddâd, izzeddin saltuk beyin kızlarından birine talip oldu. fakat bu isteği reddedildi. buna içerleyen ani emîri, 1154 senesinde, gürcülere karşı koruyamayacağını söyleyerek, şehri satın alması için, izzeddin saltuk’a haber gönderdi. bu dikkatlice hazırlanmış bir intikam planıydı. izzeddin, şehri teslim almak için ani’ye geldiğinde, fahreddin şeddâd bir günlük mesafede bulunan gürcü kralı dimitri’yi, şehre davet etti. gürcü kralı, âni bir baskınla saltuk’u mağlup ederek, onu ve maiyetinden birçok kimseyi esir aldı. daha sonra, damadı ahlatşah ikinci sökmen ve artuklu beylerinin teşebbüsleriyle yüz bin dînâr karşılığında, izzeddin saltuk, serbest bırakıldı. izzeddin saltuk bey, 1168 senesi nisan ayında vefat etti. hıristiyan tebaasına da iyi muamele ederdi. bu yüzden, onların da sevgi ve saygısını kazanmıştı. devrinde saltuklu beyliği toprakları, tercan’dan başlayıp, tahir gediğine kadar uzanırdı. erzurum, bayburt, avnik, micingerd, ispir, oltu gibi şehir ve kasabaları içine alırdı.

izzeddin saltuk’un ölümünden sonra yerine, oğlu nâsırüddin muhammed bey geçti. 1189 senesinde basılan bir sikkeden, onun, irak selçukluları sultanı üçüncü tuğrul ve asıl iktidarı elinde tutan atabeg kızıl arslan’a tâbi olduğu anlaşılıyor. nâsırüddin muhammed zamanında gürcüler, erzurum önüne kadar geldiler. kraliçe tamara’nın kocası david’in kumandası altındaki gürcü kuvvetleriyle saltuklular arasında, iki gün süren, şiddetli çarpışmalar oldu. saltuklu kuvvetleri, şehre kapandılar. gürcü kuvvetleri, muhasaraya girmeden aldıkları ganimetlerle yetinerek, geri döndüler. nâsırüddin muhammed’in ölümünden sonra beyliğin başına, kız kardeşi mama hatun geçti.

kaynaklar, 1191 senesinde erzurum’a, mama hatun’un hakim olduğunu yazmaktadır. selâhaddîn eyyûbî’nin yeğeni meyyâfârikîn hâkimi takiyyeddin ömer, ahlat ülkesini ele geçirdiği ve malazgirt kalesini muhasara ettiği sırada mama hâtun askerleriyle ona yardım etti.

ancak, çok geçmeden, kendisine karşı olan emirler tarafından tahttan indirilen mama hatun’un yerine muhammed’in oğlu melikşah geçti. bunun zamanında, anadolu’daki diğer beylikler gibi, saltuklular da türkiye selçuklu devleti’nin tehdidine maruz kaldı. türkiye selçukluları sultanı rükneddin ikinci süleyman şah, 1202 senesinde gürcistan seferine çıktı ve bağlı hükümdar ve beylere haber gönderip, kendisine katılmalarını istedi. süleyman şah, 25 mayıs 1202’de, erzurum önlerine geldi. kendisini karşılamaya gelen saltuklu beyi melikşah’ı yakalatıp hapsettirdi. böylece, saltuklu beyliği, sona ermiş oldu. süleyman şah, bölgenin idaresini kardeşi mugiseddin tuğrul şaha verdi. melikşah’ın topraklarının elinden alınışına, süleyman şahı karşılamada ağır davranması sebep gösterilmektedir.

saltuklular zamanında erzurum, diğer anadolu şehirleri gibi, iktisadî ve ticarî açıdan oldukça önemli bir şehirdi. akdeniz limanlarından ve suriye’den yola çıkıp, konya, kayseri, sivas ve erzincan yoluyla âzerbaycan’a, iran’a giden ve türkistan’dan erzurum’a gelip aynı yoldan akdeniz ve trabzon limanlarına ulaşan büyük bir ticaret yolunun üzerinde bulunuyordu. bu bakımdan erzurum’da ekonomik hayat oldukça canlıydı. bunun yanında, geniş otlaklara sahip olması sebebiyle, bölgede hayvancılık çok gelişmişti.

saltuklu beyleri, kültür ve sanata çok önem vermişler ve sahip oldukları yerlerde çeşitli mimarî eserler yaptırmışlardır. melik gâzi; kale camii ve tepsi minareyi inşa ettirmiştir. erzurum’da 1179’da inşa edilen ulu camiyi nâsıreddin muhammed yaptırmıştır. üç kümbetler ismiyle bilinen türbelerden biri, izzeddin saltuk’a aittir. bu türbenin yanında bir de zâviye vardır. tercan’da, mama hatun tarafından bir kervansaray ve türbe yaptırılmıştır. 1232 senesinde, ebû mensûr tarafından inşa ettirilen micingerd kalesi, saltuklulara ait önemli eserlerdendir. bunlar zamanımıza kadar ulaşmıştır.

saltuklu beyleri / tahta geçiş tarihleri

saltuk bey / 1072
ali bin ebü’l-kâsım / 1102
ziyâüddîn gâzi (takriben) / 1124
izzeddîn ikinci saltuk / 1132
nâsırüddîn muhammed / 1168
mama hâtun / 1191
melikşâh bin muhammed / 1200
türkiye selçukluları hâkimiyeti / 1202

malazgirt zaferinden sonra erzurum, pasinler, bayburt, ispir, tercan yoresinde kurulan ilk turk beyligi.