mevlana celaleddin i rumi

ahmet f yükselden mevlana ve hayatı:

(bu yazı 15-16 aralık 1999 tarihli akşam gazetesinde yayınlanmıştır.)

“bugün ahmed benim;
ama dünkü ahmed değil...
bugün anka benim ;
ama yemle beslenen kuşcağız degil! “

bu dizeler, nasıl bir yankı yapıyor gönüllerde bilemem; ama mekânın ve zamanın kaybolduğu bir boyuttan sesleniyor gibi... aklın pek erişemediği bir yerlerden.. mevlâna adıyla sesleniyor şuurlara, sonsuzluktan bir nefes taşıyor sanki...

biz, zamanla sınırlandığımız penceremizden, beş duyu ile bakıp mevlâna celâleddin-i rumî adını veriyoruz ona... bir de şu hayat hikâyesini ögreniyoruz kayıtlardan :

30 eylül 1207 (bazı kaynaklarda 1182) de belh’te (bugünkü afganistan’ın sınırlarında bir şehir) dünyaya gelir muhammed celâleddin...

adına kendisini sevenlerce eklenen mevlâna sıfatı, aslında “efendimiz” anlamındadır. rumî ise, (eskiden anadolu yerine kullanılan) rum illerinden konya da uzun süre kaldığı için aldığı bir lakap...

soylu ve kültürlü bir aileye mensuptur. annesi belh emiri rükneddin in kızı mümine hatun, babası, sultan-ül ulema muhammed bahâeddin veled’dir. bahâeddin veled in nesebi, hz. hüseyin ve hz. ebu bekir e uzanmaktadır.

çocuk denecek yaştayken, devrin büyük alim ve sûfîsi olan babasının medrese derslerine devam eder. ilk mânevi terbiyesini ondan alır.

moğol istilâsı nedeniyle, sultan -ül ulemâ, ailesi ve dostlarıyla birlikte uzun bir yolculuğa çıkar. belh’ten ayrılıp kâbe’ye, oradan da konya ya gelene kadar birçok yere uğranır, konaklanır. buralarda, dönemin ünlü mutasavvıflarıyla tanışılıp sohbetler edilir. mevlâna için muazzam bir yetişme vesilesidir bu ziyâretler...

nişabur da şeyh feridüddin-i attar, sohbet sırasında, mevlâna nin alnındaki kemâli görüp ona esrarnâme adli eserini hediye eder, babasına da “çok geçmeyecek ki, bu senin oğlun alemin yüreği yanıklarının yüreğine ateşler salacaktır” der.

hac dönüşü ugranan şam da da muhyiddin -i arâbi, bahâeddin veled in arkasında yürüyen celâleddin e bakarak; “subhanallah! bir okyanus, bir denizin arkasında yürüyor...”demiştir.

göç kervanıyla şam dan malatya ya, oradan erzincan a ve karaman a uğranır. karaman’da kalındığı süre içinde mevlâna, babasının isteği ile hoca şerâfeddin lala’nın kızı gevher banu ile evlenir.

aile, 1228 de selçuklu sultanı i. alaeddin keykubat’ın daveti üzerine, ilim ve kültür merkezi olan konya ya gelip kendileri için yaptırılan medreseye yerleşir.

mevlâna1231 yılında bahâeddin veled’in vefâtıyla ilk mürşidini kaybeder. babasının vasiyeti, dostların ve halkın isteği ile sultan-ül ulemâ nın makâmına geçer. bir yıl süren yalnızlıktan sonra, bahâeddin veled in değerli halifesi seyyid burhâneddin’in terbiyesi altına girer. seyyid burhâneddin, onun babası gibi hâl ehli olmasını ister. mevlâna, bu kâmil mürşide tam bir teslimiyet ve samimiyetle bağlanıp dokuz yıl hizmet eder. ağır mücâhede ve riyâzatlara girer, sohbetlere devâm ederek olgunlaşır.

yüksek ilimlerde daha da derinleşmek için halep e oradan da şam a geçer. burada dört yıl kalır, şam’daki âlim ve sûfîlerle tanışıp sohbet eder.

rivâyetlere göre, şems ile ilk karşılaşması burada olur. şems-i tebrizi halkın içinde, elini yakalayıp öper ve ona : “dünyanın sarrafı, beni anla!” diye hitâp ederek kaybolur. işte bu karşılaşmadan yaklaşık sekiz sene sonra şems, konya’ya gelecek, içli dışlı sohbetleri başlayacaktır.

bir gün seyyid burhâneddin mevlâna ya “akli, nakli ve keşfi ilimlerde nebi ve velilerin parmakla gösterdigi eşi bulunmaz bir aslan olduğunu” söyleyerek “onu artık insanların ruhunu, taze bir hayat ve ölçülmez bir rahmete boğması, alemin ölülerini kendi mânâ aşkıyla diriltmesi” için gönderir, kendisi de konya’yı terk edip kayseri ye gider. birkaç yıl sonra da vefât eder.

mevlâna, yine yalnız kalmıştır... fakat, şeyhinin dediği gibi, devrinde geçerli olan her türlü ilmi hazmetmiş, bunların dışında iran, hind, arap edebiyat türlerini incelemiş, rumcayı öğrenerek klasik yunan filozoflarının eserlerini okumuştur. artık verdiği dersler, vaazlar ve fetvâlarla insanları aydınlatma işini üstlenmiştir. dört yüz talebesi ve on binden fazla müridi vardır. vaazlarını toplayan mecalis-i seba ( yedi meclis ) adlı eseri bu sırada meydana gelir.

1244 yılının 25 ( ya da 29 ) kasım günü hayatının dönüm noktasıdır.

atına binmiş evine dönerken, fakir kılıklı bir derviş dizginlere yapışır. derin, esrarlı bir hâli vardır. keskin bakışlarını celâleddin e diker ve şöyle haykırır:

“ey, belhli bahâeddin oğlu, söyle! hz. muhammed mi büyük, bayezıd mı?”

“ nasıl söz bu ?!.tabii ki, hz.muhammed büyük! “

“ ama, hz. muhammed allaha ya rabbi ! seni tesbih ederim, biz seni lâyık olduğun vech ile bilemedik. derken, bayezıd ben kendimi tesbih ederim , benim şânım ne büyük!’ diyor?”

“hz. muhammed, günde yetmiş makâm aşıyordu, her makâmda da bir önceki makâmdan istiğfar ediyordu. bayezid ise, tek makâmin yüceliğinden kendinden geçti ve öyle söyledi.”

derviş, aradığı cevabı bulmuştur. mevlâna da bu çetin soruyu soran dervişten hayli etkilenir, atından atlar. böylece iki deniz, yüzyılların hasretiyle kucaklaşır. coşup dalgalanır.

bu olayın geçtiği yere, maracel bahreyn’ yani denizlerin buluştuğu yer adı verilir.

anlaşıldığı gibi, derviş kılığındaki bu zât şems-i tebrizîdir. yıllarca diyar diyar kendi sohbetine, suallerine dayanabilecek bir hak dostu arayan, kendinden geçercesine ilâhî aşka dalmış, fikren ve ruhen hür bir şahsiyettir. aldığı ilhamlar sonucunda, konya ya gelmiş, aradığı aşkını bulmuştur. zira, mevlâna’nın diliyle ifâde edersek;

“dilberler ( gönül çalan mânevi güzeller) âşıkları canla başla ararlar... bütün mâşuklar âşıklara avlanmıştır.... susuzlar, âlemde su arar; ama su da cihânda susuzları arar.”

mevlâna, babası ve seyyid burhâneddin’in elinde “pişmiş”, şems’in aynasında gördüğü kendi güzelliğinin ateşiyle de “yanmıştır”.

sultan veled e göre; “şems ansızın gelip ona ulaşmış, mâşukluk (sevilen ) olmanın hâllerini açıklamışıir. böylece sırrı yücelerden yüceye varmıştır.”

şems- i tebrizî ile buluştuktan sonra, artık bütün vaktini ona adar ve bambaşka bir âleme girer. şems in çekimiyle yanıp ilâhî aşkla kendinden geçerek semâ etmektedir.

ama, mevlâna’nın bütün zamanını mâşukuna ayırması, o hâle ve sırra yabancı olanların tepkisini çeker, haset yüzünden dedikodular yayılmaya başlar. şems, bunu sebep göstererek bütün yalvarmalara rağmen, konya’yı terk eder.

tekrar hasret başlamıştır denizin bu yakasında... “yana yana aşkın ta kendisi olur” coşar taşar... onun şamda olduğu haberi gelince özlem dolu mektuplar yazar ard arda... nihâyet, beklenen cevap gelir, şems dönmeyi kabul etmiştir. mevlâna, hemen oğlu sultan veled’i şemsini karşılayıp getirmesi için şam’a gönderir.

bekleyiş sırasında

“.....

o geliyor, o.
ay parçamız, sevgilimiz, yarimiz geliyor !”

nakaratlı coşkun gazelini ve nicesini dillendirir. şems, kâfileyle birlikte şehre girdiğinde gazeller, kur’an ve kudüm sesleriyle karşılanır. ikinci kavuşmadan sonra, tekrar medreseye kendi hâllerine çekilirler. semâ meclisleri düzenlenir. artık âşık ile mâşuk; mürşid ile mürid karışmış, birbirlerine ayna olmuşlardır.

bir süre geçince, yine dedikodular ve kıskançlık yüz gösterir. kendisini ortadan kaldırmayı planladıklarını fark eden şems, 1247/48 tarihinde ansızın kaybolur. başka bir rivayete göre ise, bir gece karanlıkta pusu kuran ve aralarında mevlânanın oğlu alaeddin çelebinin de bulunduğu yedi kişinin hücumuna uğrayarak şehid edilip bir kuyuya atılır. ardında sadece birkaç damla kan lekesi kalmıştır...

mevlâna, onu her yerde arar; yürekleri yakan şiirler söyleyerek. kendisine şems’ten yalan bile olsa, haber getirenlere üstünde başında ne varsa verir, “doğru olsaydı canımı verirdim!” diyerek... iki kez şam’a gider. sultan veled in ifâdesiyle “tebrizli şems’i bulamaz; ama mânâ yönünden o’nu kendinde bulur.” ve der ki; ”ey arayan kişi! ister onu gör, ister beni, ben o’yum, o da ben!..” şiirlerinde de şems’ mahlasını kullanır. artık, aramaktan vazgeçmiştir.

daha sonra, şeyh selahaddini kendine dost seçer. şems e duyduğu muhabbeti ona yansıtır, böylece gönlü sükun bulur. şems’i çekemeyenler, bu defa da şeyh selahaddini ümmiliği dolayısıyla küçümsemeye, ona kara çalmaya kalkışırlar. şeyh ise onlara hitâben:

“mevlâna beni herkesten üstün tuttu diye inciniyorsunuz. bilmiyorsunuz ki, benim apaçık bir görünüşüm yok, ben bir aynayım. o bende kendi yüzünü görüyor; ne diye kendini seçmesin ?" diyerek kemâlatını da ortaya koyar.

böylece, on yıl görüşüp sohbet ederler. nihâyet, şeyh selahaddin hastalanıp ebedi âleme göçer. yalnızlık, yine yüzünü göstermiştir, ama artık coşku durulmuş, fırtınalar dinmiştir.

kuyumcu selahaddinden sonra, can dostu ve halifesi çelebi hüsâmeddin olur. daha önce haset edenler de o hareketlerden kurtulmuş, edeplenmişlerdir. itiraz etmeden çelebiye itaat ederler. mevlâna, ancak onun bulunduğu mecliste coşar, mânâlar saçar, hakikât ilminden bahis açar. mesnevi de buna işâretle şöyle demektedir:

“bu söz, can memesinde süttür; emen olmadıkça akmıyor.

dinleyen susuz ve arayıcı olursa, va’z eden ölü bile olsa, söyler.”

islami tasavvuf edebiyatının şâheseri olan mesnevi, çelebi hüsâmeddinin ricâsı ile yazılmıştır. "mevlâna, onun cezbesi ile semâ ederken, ayakta, sükunet ve hareket hâlinde, hamamda otururken, devamlı beyitler söyler, çelebi hüsâmeddin de süratle yazıp yüksek sesle mevlâna ya okur." böylece, 1259-1261 yıllarında yazılmaya başlanan mesnevi, 1264-1268 yılları arasında tamamlanır.

bu dostluk da on beş yıl, fitne ve hasetten uzak bir hâlde sürer. ama, mevlâna artık son anlarını yaşadığını, özlediği aleme kavuşacağını anlar. hastalığına üzülüp ağlayanlara, şifâ dileyenlere şöyle hitâp eder:

” kardeş! mezarıma defsiz gelme; çünkü allah meclisinde gamlı durmak yaraşmaz.”

“.... ölümümüzden sonra mezarımızı yerde aramayınız; bizim mezarımız, ariflerin gönlündedir.”

çünkü, ona göre ölüm, yok oluş değil; bir geçiştir, şeb-i arus’tur( düğün gecesi )...

“ben tahtan inip tabuta binecek kişi değilim...

benim yerim, sonsuzluk makâmıdır!”

der ve...

17 aralık 1273 te sonsuzluk makâmında yerini alır, artık ariflerin gönlünden, dilinden çağrısını sürdürür; şu mesajla ışık tutmaya devam eder, daha nice yüzyıllara seslenir.

“gel gel, yine gel!

ne olursan ol,

ister kafir ol, ister ateşe tap, ister puta,

ister yüz kere tevbe etmiş ol,

ister yüz kere bozmuş ol tevbeni...

umutsuzluk kapısı değil bu kapı;

nasılsan öyle gel !”

mevlâna’ yı mevlâna yapan şey acaba neydi?. gâyesiz bir sevgi mi?.. elbette ki hayır! şems’i görene kadar zâhir ilmi hocası iken, neden onu takip etti?.. zâhir ilmi ilmi bâtına uyuyor muydu? neden bu ilim herkese açılmıyordu?. hazmedilecek yönleri nelerdi?..

bütün bu suallerin cevabını açık şekilde mevlânanın yaşamında görebiliyoruz. şurası kesin ki, toplumun değer yargıları içinde yaşanan ihtirasların, kıskançlıkların, çekememezliklerin, ilmi bâtında ve onu yaşayanlarda asla yeri bulunmaz.

"bugün ahmed benim,
ama dünkü ahmed değil...."

ahmet f. yüksel

kaynakça:
uzel, nezih; mevlâna ve insan, göl yayınları.
önder; mehmet;hazret-i mevlâna, atlas kitabevi.
haynet internet sistemleri “merhaba dünya”
mevlâna; divan-ı kebir’den seçmeler; m.e. b. yayınları.
mevlâna; mesnevi, milli eğitim basımevi.
mevlâna; fihi mafih, m.e.b. yayınları.