alp er tonga destanı

iran padisahi "minûcehr"in olumunu haber alan turan padisahi peseng, iran aleyhine savas acmak icin turk ulularini topladi: "iranlilar’in bize yaptiklarini biliyorsunuz. turkun oc alma zamani gelmistir" dedi. oglu "alp er tonga"nin icinde oc duygulariyla kaynadi. babasina: "ben arslanlarla carpisabilecek kisiyim. iran’dan oc almaliyim" dedi. boyu servi gibi, gogsu ve kollari arslan gibi idi. fil kadar guclu idi. dili yirtici kilic gibi idi.

savas hazirliklari yapilirken turk padisahinin oteki oglu "alp ariz" saraya gelip babasina: "baba! sen turkler’in en buyugusun. minûcer oldu ama iran ordusunun buyuk kahramanlari var. isyan etmeyelim. edersek ulkemiz yikilip gider" dedi. peseng, ogluna soyle cevap verdi: "alp er tonga avda arslan, savasta savas filidir. bahadir bir timsahtir. atalarinin ocunu almalidir. sen onunla birlik ol. ovalarda otlar yeserince ordunuzu "amul"a yurutun. iran’i atlariniza cignetin. sulari kana boyayin."

baharda turk ordusu alp er tonga’nin buyrugunda iran uzerine yurudu. dehistan’a geldi. iki ordu karsilasti. turk kahramanlarindan barman iranlilar’a dogru ilerleyip er diledi. iran kumandani ordusuna bakti. genclerden kimse kiyisamadi. yalniz kumandanin kardesi kubâd atildi. fakat yasliydi. kardesi ona dedi ki: "barman genc, arslan yurekli bir atlidir. boyu gunese kadar uzanmistir. sen yaslisin. kan, ak saclarini kizartirsa yigitlerimiz urker". fakat kubâd dinlemedi: "insan av, olum onun avcisidir" diyerek savasa cikti. barman ona: "basini bana veriyorsun. biraz daha bekleseydin daha iyiydi. cunku zaten senin hayatina kasdetmistir" dedi. kubâd: "ben zâten dunyadan payimi almis bulunuyorum" diye karsilik vererek atini saldirdi. sabahtan aksama kadar ugrastilar. sonunda barman kargi ile kubâd’i devirerek zaferle alp er tonga’nin yanina dondu. bunu gorunce iran ordusu ilerledi. iki ordu birbirine girdi. cihanin gormedigi bir savas oldu. alp er tonga ustun geldi. iranlilar dikis tutturamayip dagildilar. iran padisahi iki oglunu memlekete gondererek kadinlari zâve dagina yollatti.

turk ve iran ordulari iki gun dinlendikten sonra ucuncu gun alp er tonga yeniden saldirdi. iran buyukleri olu ve yarali olarak savas alanini doldurdular. geceleyin iranlilar bozuldu. bunu gorunce iran padisahi ve baskumandani dehistan kalesine sigindilar. alp er tonga kaleyi kusatti. iran padisahi kaleyi birakip giderken ardina dusen alp er tonga onu tutsak etti.

iran’a tâbi kâbil ulkesinin pâdisahi olan kahraman zâl iranlilarin yardimina geldi. buyuk savaslar yaparak turk ordularini bozdu. bundan ofkelenen alp er tonga, tutsak bulunan iran pâdisahini kilicla oldurdu. oteki tutsaklari da oldurecekti. fakat kardesi alp ariz onu vazgecirdi. tutsaklari ’sari’ya gondererek hapsettirdi. kendisi de dehistan’da ’rey’e gelerek iran tacini giydi. iran ulkesinde padisah oldu. fakat sari’daki tutsaklarin kacmasina sebep oldugu icin kardesi alp ariz’i oldurdu.

iran tahtina zev gectigi zaman iki ordu yine karsi karsiya gelip bes ay vurustular. ortalikta kitlik oldu. sonunda insanlik bitmesin diye baris yaptilar. iran’in simal ulkeleri turan’in oldu.

fakat zev olunce alp er tonga yine iran’a saldirdi. kardesi alp ariz’i oldurdugu icin babasi kendisine dargindi. fakat yeni iran padisahi da olup iran tahti yine bos kalinca turan padisahi peseng, oglu alp er tonga’ya yine haber yolladi. ceyhun’u gecerek iran tahtina oturmasini bildirdi. iranlilar turk ordusunun gelecegini duyunca korkup zâl’e basvurdular zâl artik kocadigini soyleyerek oglu rustem’i yolladi. iki ordunun onculeri arasindaki carpismada rustem turkler’i yenerek keykubâd’i iran tahtina cikardi. asil ordularin carpismasinda ise rustem, alp er tonga ile karsi karsiya geldi. alp er tunga’yi yenecekken turk bahadirlari onu kurtardilar. rustem bir hamlede 1160 turk kahramani oldurdugu icin turkler yenildiler. ceyhun’u gectiler. alp er tonga babasinin yanina dondu. babasini barisa kandirdilar. baris yaptilar.

iran tahtina keykâvus gectikten sonra araplar isyân ettiler. fakat galip gelen keykâvus bir ziyafette sarhos edilerek baglandi. bu haber iran’i karmakarisik etti. alp er tonga buyuk bir orduyla araplar’in uzerine atilarak onlari yendi. turk ordusu iran’a yayilarak herkesi tutsak etmeye basladi. iranlilar yine zâl’den yardim istediler. zâl, araplarda tutsak olan keykâvus’u kurtarip onlarin ordularini da kendi ordusuna kattiktan sonra turkler’e yoneldi. kanli bir savasta turanlilarin yarisi oldu. alp er tonga yenilerek kacti.

bir gun iran’in yedi unlu pehlivani rustem’e turan’a giderek alp er tonga’nin avlaginda avlanmayi teklif ettiler. sirahs civarindaki bu avlaga gidip yedi gun kaldilar. alp er tonga bunu duyunca ordusuyla geldi. teke tek dovuslerde turk pehlivanlari iranlilar’dan ustun geldilerse de ise rustem karisinca yedi pehlivan ile birlikte turk ordusunu dagitti. hatta az kalsin alp er tonga da tutsak oluyordu.

keykâvus iran’da eglenceler, ask oyunlari ile ugrasirken alp er tonga turk atlilariyla ilerledi. bu haber keykâvus’a geldi. oglu siyâvus ile rustem’i turkler’e karsi yolladi. turk onculerini yenerek belh kalesini aldilar. bu sirada kotu bir ruya gorup bunu tabir ettiren alp er tonga, beglerin fikrini de alarak iranlilar’la baris yapti. onlara rehineler verdi. buhara, semerkand ve cac sehirlerini birakip "gang" sehrine cekildi. fakat bu barisi istemeyen keykavus, rustem’e ve siyâvus’a kizip kotu muamele ettiginden rustem kendi ulkesine cekildi. siyâvus da alp er tonga’ya sigindi. turkler’in payitahti olan gang sehrine kadar buyuk saygi gorerek geldi. kendini cok sevdirdi. hatta turk kahramanlarindan ’piran’in kizi ile ve biraz sonra da alp er tonga’nin buyuk kizi olan guzel ’ferengis’ ile evlendi. pîran’in kizindan bir oglu oldu. adini keyhusrev koydular.

bir muddet sonra, siyâvus’u cekemeyenler alp er tonga’ya aleyhinde sozler soylenerek aralarini actilar. siyâvus olduruldu. bunun uzerine rustem yine ortaya cikti. ilk carpismada alp er tonga’nin oglu ’sarka’yi oldurduler. alp er tonga bunun ocunu almak icin bizzat yurudu. fakat savasi iranlilar kazanarak onu cin denizine kadar kacirdilar. rustem turanlilari nerde bulduysa oldurup alti yil turan’da kaldiktan sonra cekilip yurduna geldi.

alp er tonga turan’in yakildigini, turkler’in olduruldugunu gorunce kan agladi. oc almaya and icti. ordu toplayarak iran’a girdi. ekinleri yakti. iran’a hakim oldu. kitlik cikararak iranlilar yedi yil acliktan kirildilar. bunun onune gecip iran’i kurtarmak icin keyhusrev’e tahti birakti. keyhusrev, alp er tonga’dan oc almak icin ordusunu hazirladi. fakat bu ordu daha alp er tonga ile karsilasmadan bozuldu. keyhusrev yine ordu yolladi. turkler’den bazur adinda birisi buyu yaparak daglara kar yagdirdi. iranlilar’in elleri tutmaz oldu. boylelikle iran ordusunu dogradilar. iranlilar yine rustem’i yolladilar. harikulade savaslardan sonra rustem turk ordusunu bozup turk ordusunda bulunan cin hakanini da tutsak etti.

alp er tonga bu haberi alinca pek uzuldu. ululari toplayip danisti. bunlar: "ne yapalim! cin, saklap ordulari bozulduysa, turan ordusuna bir sey olmadi. anamiz bizi olmek icin dogurdu" dediler. alp er tonga hazirliga basladi. oglu ’side’ onun maneviyatini yukseltti. bu savasa turan ordusu tarafindan, cin daglarinda oturan "puladvend" adinda bir cinli de ordusuyla istirak etti. iran pehlivanlarini yendiyse de sonunda rustem’e yenildi. bunun uzerine turan ve iran ordulari carpisti. iranlilar kazandi. alp er tonga kacti. bundan sonra keyhusrev dunyanin ucte ikisine hakim oldu. bir gun sarayinda sarap icerken turan, sinirindan iranlilar gelip turanlilar’in kendilerine zarar verdigini soylediler. keyhusrev bu isi halletmek icin iran kahramanlarindan ’bijen’ i gonderdi. bijen sinirda ve turan tarafindaki bir ormanda, yanindaki guzel kizlarla eglenen ’menîje’yi gordu. menîje, alp er tonga’nin kiziydi. birbirlerini sevdiler. menîje onu turan’a, sarayina goturdu. alp er tunga bunu duyunca cok ofkelendi. bijen’i kuyuya hapsetti. kizini da kovdu. iran padisahi genc kumandaninin gelmedigini gorunce yine rustem’i yolladi. rustem tuccar kiliginda turk pâyitahtina kadar gitti. bijen’i kurtardigi gibi alp er tonga’nin da sarayini basarak onu kacirdi, menîje’yi iran’a gonderdi. alp er tonga ise yeniden ordu yigarak yurudu. iran ordusunun arkasinda ’bîsutun’ dagi vardi. yine rustem’in sayesinde iranlilar bu savasi kazandilar. alp er tonga, karluk’a kadar kacti. beglerine dedi ki: "ben dunyaya buyrugumu geciriyordum. minûcehr zamaninda bile iran turan’a denk olamamisti. minûcehr zamaninda bile iran turan’a denk olamamisti. fakat bugun iranlilar hayatimi sarayimda bile tehdit ediyorlar. iyi bir oc almayi dusunuyorum. bin kere bin bir turk ve cin ordusuyla yuruyelim" toplanmaya basladilar. fakat bizzat alp er tonga’nin istirak etmedigi ilk savasi iranlilar kazandilar. iran padisahi asil alp er tonga’yi yok etmek istiyordu. yeniden her yandan ordular toplayarak ilerledi. alp er tonga bin kere bin ordusunun ucte ikisini toplamisti. ’beykend’ sehrinde oturuyordu. karargâhinda pars derisinden cadirlar vardi. kendisi altinli ve mucevherli bir taht uzerinde idi. karargâhin onunde bircok kahramanlarin bayraklari dikili idi. ileriye gonderdigi ordunun bozuldugunu duyunca basi dondu. oc almadan donmemeye and icti. oglu ’kara han’ a ordusunun yarisini vererek buhâra’ya gonderdi. ogullarindan side (ki asil adi peseng idi), cehen, afrâsiyab, girdegîr ve oglu ilâ’nin oglu guheylâ bu orduda idiler. cigil, taraz, oguz, karluk ve turkmenler cerisini teskil ediyordu. iki ordu karsilasinca ilk once iran padisahi keyhusrev’le alp er tonga’nin oglu side teke tek dovustuler. side oldu. alp er tonga duyunca saclarini yoldu. ertesi gun iki ordu aksama kadar savasip ayrildilar. daha ertesi gun yine carpisildi. alp er tonga kukremis gibi saldiriyordu. iran’in buyuk pehlivanlarindan birkacini oldurdu. keyhusrev’le alp er tonga karsi karsiya geldiler. fakat turan pehlivanlari onun iran padisahiyla dovusmesini istemeyerek atinin dizgininden tutup geri goturduler. o gece alp er tonga ordusunu alip ceyhun’un otesine gecti. kara han’in ordusuyla birlesip buhara’ya geldi. biraz dinlendiler. sonra pâyitahti olan gang’a geldi. bu sehir cennet gibiydi. topragi mis, tuglalari altindi. her yerden ordular cagirdi. bu sirada casuslari keyhusrev ceyhun’u gecti diye bildirdiler. keyhusrev ilk once sugd’a geldi. bir ay kalip itaate aldi. yine ilerledi. turkler iranlilar’a su vermiyorlar, ordunun arkasinda yalniz kalmis iranli bulurlarsa olduruyorlardi. keyhusrev de onune cikan saray, kale, erkek, kadin en bulursa yok ediyordu. iki ordu ’gulzâriyun’ irmagi kiyisinda karsilastilar. birbirine girdiler. alp er tonga’nin ordusundan keyhusrev’e korku gelmisti. ordunun arkasina cekilip tanriya yalvardi. derhal firtina kopup tozlari turan ordusuna dogru atmaya basladi. turkler bozuldular. fakat alp er tonga kacmak isteyenleri oldurerek ordusunu durdurdu. donup iyen savastilar. gece cokunce iki ordu ayrildi. alp er tonga ertesi gunu yine carpisacakti. fakat kendisine gelen haberci oglu kara han’in ordusundan yalniz kara han’in sag kaldigini bildirdi. bunun uzerine agirliklarini bile toplamadan hizla ordusu ile cole atildi. rustem’i vurmak istiyordu. keyhusrev bunu rustem’e bildirdigi gibi kendisi de onun ardina dustu. alp er tonga, gang’a gelip rustem’e baskin yapmak istediyse de onun tetikte oldugunu gorerek vazgecti. sehre girdi. bu kalabalik sehrin kalesi o kadar yuksekti ki ustunden kartal bile ucamazdi. icinde yiyecek boldu. herkosesinde kaynaklar, havuzlar vardi. havuzlar bir ok atimi boyunda ve eninde idi. guzel bahceleri, saraylariyla bir cennetti. alp er tonga ordusuyla gang’a kapandi. cin padisahina da mektup yazip yardim diledi. keyhusrev de ordusuyla gelerek rustem’le birlesti. kalenin cevresine hendekler kazdirdi. odunlar yigip katranla ates verdiler. duvarlar yikildi. sehire hucumla girdiler. herkesi oldurduler. alp er tonga sarayinin altindaki gizli yoldan 200 begi ile kacarak kurtuldu. cin padisahinin yanina gitti. cin hakani buyuk bir ordu hazirlamisti. bunu duyan turkler her taraftan alp er tonga’nin yanina gidiyorlardi. keyhusrev gang’a, bir kumandan birakip alp er tonga’nin uzerine yurudu. karsilastilar. alp er tonga ona bir mektup yazarak insanlardan uzak ve kendisinin begenecegi bir yerde teketek dovusmegi teklif etti. keyhusrev kabul etmedi. o gun iki ordu aksama kadar carpisti. gece olunca keyhusrev ordusunun onune hendekler kazdirdi. bir kisim kuvvetlerini turk ordusunun gerisine gonderdi. turkler gece baskini yapip hendege dustuler. arkalarindaki kuvvetler de pusudan cikti. turk ordusunu yendiler. alp er tonga kalan cerisiyle cole cekildi. keyhusrev gang’a dondu. cin padisahi da keyhusrev’den korkarak ona elci gonderdi.

keyhusrev, alp er tonga’yi bir daha yanina almamak sarti ile onunla baristi. alp er tonga bunu isitince perisan bir halde cole cekildi. zere denizine geldi. bu, ucu bucagi olmayan bir denizdi. orada bir gemici vardi: "ey padisah! bu derin denizi gecemezsin. 78 yasindayim. bunu, bir geminin gectigini gormedim" dedi. alp er tonga, "tutsak olmaktansa olmek yegdir" diye cevap verdi. bir gemi yuzdurttu. binip yelken actilar. ’gangidiz’ sehrine vardilar. alp er tonga orada "gecmisi dusunmeyelim. talih yine buna doner" diyerek yatip uyudu. keyhusrev, alp er tonga’nin suyu gectigini haber aldi. hazirliklar yaparak birtakim ulkeleri aldiktan sonra zere denizinin kiyisina geldi. yedi ayda denizi gectiler. gangidiz’i aldi. bulduklarini kestilerse de alp er tonga gizlice kacti. keyhusrev buradan turan’in payitahti oldu. gang’a geldi. alp er tonga’yi sorusturdu. kimse bilmiyordu. halbuki bu siralarda o yiyeceksiz, iceceksiz dolasiyordu. kayalik bir dagin tepesindeki bir magarayi kendine ev yapmisti. bu magarada insanlardan uzak yasayan ’hûm’ adinda biri vardi. bir gun magarada bir ses isitti. alp er tonga kendi kendine tâliine yaniyordu. bu sozlerin turkce olmasindan yabancinin kim oldugunu anlayan hûm ona hucum ederek tutsak etti. fakat o yine kacarak suya atildi. keyhusrev bu isi duydu. hile ile alp er tonga’yi sudan cikararak oldurduler.

http://www.kulturturizm.gov.tr/portal/kultur_tr.asp?belgeno=4427

alp er tunga eldi mi
essiz acun kaldi mi
felek ocun aldı mi
emdi urek irtulur... dizeleriyle lise hayatımda aklımda kalan destandır.

yanlis hatirlamiyor isem firdevsi’nin iran tarihini pohpohlomak amacli eseri en onemli kaynaktir.

yillar sonra timur lenk firdevsinin mezarina gidecek ve soyle diyecektir:
’firdevsi kalk, kalkta o hep kotuledigin maglup turku simdi gor.’