maliye nezareti

1838’de kurulup cumhûriyete kadar devâm eden osmanlı mâliye bakanlığı. sultan ikinci mahmûd devrine (1808-1839) kadar osmanlı devletinde mâlî işler, merkezî bir teşkilâtla yönetilmezdi. merkez ve eyâletlerin değişik mâliye teşkilâtı vardı. tımar sisteminin bozulması para değerinin düşmesi, bâzı toprakların kaybedilmesi, uzun süren savaşlar gibi sebepler, osmanlı mâliyesini yeni tasarruf tedbirleri almaya ve yeni vergi kaynakları bulmaya zorladı. işe yaramaz bir masraf kapısı hâline gelen yeniçeri ocağı kaldırıldı(1826). asâkir-i mansûre-i muhammediye kuruldu ve bunlara subay yetiştirmek için okullar açıldı. bunların harcamalarını karşılamak için me’mure hazînesi kuruldu (1834).
bundan başka, sultan ikinci mahmûd döneminde hazîne-i âmire, darbhâne hazînesi, redif hazînesi ve tersâne hazînesi olmak üzere dört ayrı hazîne daha vardı. 1835’te hazîne-i âmire ve darbhâne hazîneleri birleştirilerek darbhâne-i âmire defterdarlığı kuruldu. 1838’de hazîne-i âmire ve darbhâne hazînesi birbirinden ayrıldı. hazîne-i âmire ve mansûre hazînesi birleştirilerek mâliye nezâreti kuruldu. abdurrahmân nâfiz paşa, umur-ı mâliye nâzırı ünvan ve paşa rütbesiyle bütün hazînelere bakmakla vazîfelendirildi.

mâliye nezâreti kısa bir müddet sonra kaldırılarak işler, mukâtaat hazînesi ve hazîne-i âmire defterdarlıklarına bağlandı. aynı sene mukataat hazînesi defterdarlığına mâliye nezâreti adı verildi (1839). daha sona hazîne-i âmire defterdarlığı da bu nezârete bağlandı (1841). pâdişâh ve öteki hânedan üyelerinin özel gelir kaynakları hazîneye aktarılıp, kendilerine maaş bağlandı. tersâne,redif, mansûre ve âmire hazîneleri kaldırılarak hazîne-i celile-i mâliye kuruldu. bu hazînenin 1840’ta 400 milyon, 1848’de 775 milyon, 1857’de 1 milyar, 1862’de 1.6 milyar kuruş gelir-gider hacmi vardı.

kurulduğu günden îtibâren devamlı gelişme gösteren mâliye nezâretinde, tanzimâtın îlânı sırasında sekiz muhâsebe ve sekiz kalem vardı. bu teşkilât 1878’e kadar küçük değişikliklerle korundu. 1879’da heyet-i merkeziye ve heyet-i mülhaka adıyla iki kısma ayrıldı. heyet-i merkeziyeye dâhil olan nezâret müsteşarının yetkileri arttırıldı. 1854’ten îtibâren alınan dış borçların ödenmesi için 1881’de kurulan düyûn-ı umûmiye idâresi, teknik açıdan bir model hâline geldi. bu teşkilâtın mâliye nezâretinden daha geniş bir kadrosu vardı. 1889’da mâliye nezâretinde bâzı düzenlemeler yapıldı. meşrûtiyetin ikinci defâ îlânından sonra bâzı kalem, meclis ve komisyonlar kaldırılıp, memur sayısının azaltılması yoluna gidildi. saltanat kaldırılmadan önce nezâret; kalem-i mahsusa, vâridât-ı umumiyye muhâsebe-i umûmiye, teftiş heyeti, vezne, emlâk-ı emiriye, me’murîn ve levâzım ve mahâssesât-ı zâtiye müdürlüklerinden meydana geliyordu. 1922’de saltanatın kaldırılmasıyle mâliye nezâretinin varlığı da sona erdi. 1920’de ankara’da kurulan mâliye vekâleti daha sonra mâliye bakanlığı adını aldı.