suriye selçuklu devleti

suriye ve havalisinde sultan melikşah’ın kardeşi tutuş tarafından kurulan bir selçuklu hânedânı. suriye fatihi emir atsız’ın, kahire yakınlarında, fatımîler karşısında mağlûbiyeti sırasında öldüğü zannedilince, sultan melikşah, suriye’yi kardeşi tutuş’a verdi (1077). fakat atsız’ın, sultan melikşah’a hayatta olduğunu bildirmesi üzerine, tutuş’a halep bölgesine gitmesi emredildi. bir süre sonra fatımîler, şam’ı kuşatınca, atsız, melik tutuş’u yardıma çağırdı. atsız’ın ölmesi üzerine tutuş, daha önce hakim olduğu suriye şehirlerini ele geçirdi (1079). sonra kudüs’ü aldı. büyük selçuklu devleti’ne bağlı olarak, başşehri şam olmak üzere, suriye selçuklu devletini kurdu.
bu sırada antakya’yı fetheden anadolu fatihi süleyman şah, suriye hakimiyetini ele geçirmek istedi. bu maksatla halep’i ele geçirmek için hareket etti (1085). halep valisi ibn-i huteytî, tutuş’tan yardım istedi. melik tutuş, yanında artuk bey olduğu halde, harekete geçti. iki hânedan üyesi halep civarında ayn seylem mevkiinde karşılaştılar. yapılan muharebede süleyman şah, hayatını kaybetti (1086). tutuş, halep’i ele geçirdiyse de, iç kaleyi alamadı. suriye’deki hadiseler üzerine melikşah, bölgeye sefer düzenledi. tutuş, şam’a çekildi.

sultan melikşah’ın suriye’den ayrılmasından sonra tutuş, harekete geçip, 1090 senesinde humus’u ele geçirdi.trablusşam muhasarası başarısızlıkla neticelendi. melikşah’ın vefatı üzerine sultan berkyaruk’la saltanat mücadelesine girişen tutuş, rey yakınlarında yaptığı savaşta komutanlarının karşı tarafa geçmesi sebebiyle mağlup oldu. genç yaşta hayatını kaybetti (1095). melik tutuş’un ölümünden sonra oğullarından rıdvan halep’te, dukak ise dımaşk’ta saltanatını ilan etti. böylece suriye selçuklu devleti, halep ve dımaşk melikliği olmak üzere iki kola ayrıldı.

halep selçuklu melikliği:

rıdvan, halep melikliğini kurduktan sonra topraklarını genişletmek üzere, veziri cenâhüddevle ile birlikte, suruç üzerine yürüdü. fakat, artukoğlu sökmen’in başarılı müdafaası karşısında kuşatmayı kaldırarak, ermeni asıllı toros’un idaresinde bulunan urfa’yı zaptetti (1096). şehrin idaresini antalya valisi yağıbasan’a vererek halep’e döndü. melik rıdvan, dımaşk’ı da alarak, babasının hakim olduğu topraklara sahip olmak istiyordu. bunun için artukoğlu sökmen beyden yardım istedi. bir süre sonra rıdvan, sökmen’in kuvvetlerinin de katıldığı ordusuyla, dımaşk’ı muhasara etti. ancak iki kardeş arasındaki mücadele fatımîlere yaradı. fatımîler büyük bir ordu ile gelerek, kudüs’ü zaptettiler (ağustos 1096). melik rıdvan ise, kınnesrin’de dukak’ın kuvvetlerini bozguna uğrattı. bu savaş neticesinde dukak, rıdvan’ın üstünlüğünü tanımak mecburiyetinde kaldı.

diğer taraftan haçlılar, 1098 senesinde antakya’yı ele geçirdiler. hakimiyet sahalarını genişletmeye çalışan antakya hakimi bohemond, halep’e bağlı bazı kaleleri ele geçirdi. rıdvan, haçlıların ele geçirdiği kella kalesini geri almaya çalıştıysa da, mağlup oldu. çok geçmeden haçlılar, halep’i kuşatma hazırlıklarına başladılar. fakat malatya emîri danişmend kumandasındaki bir müslüman ordusu tarafından sıkıştırılınca, geri çekildiler.

1104 senesinde sökmen bey ve emir çökürmüş idaresindeki türk kuvvetleri urfa ve antakya haçlılarını harran’da mağlup etti. bunun üzerine melik rıdvan harekete geçerek, halep civarında haçlıların elinde bulunan birçok yeri aldı. böylece, bir süre için haçlı tehlikesinden uzak kaldı.

1107’de, melik rıdvan’ın, antakya bölgesine kadar seferler düzenlemesi üzerine, antakya prensi tancerd harekete geçerek esârib ve zerdâna kalelerini zaptetti. bölgeye karşı yağma akınları düzenledi. melik rıdvan, bu durum karşısında tancerd ile ağır şartlarda bir anlaşma imzaladı. bir süre sonra rıdvan, haçlılara karşı büyük selçuklu sultanı muhammed tapar’dan yardım istedi. sultan muhammed tapar’ın yardım çağrısına birçok emir uydu ve mevdûd’un komutasındaki selçuklu ordusu, tell-başir’i kuşattı. fakat bu, başarısızlıkla neticelendi. rıdvan, halep’e haçlı baskısının artması karşısında büyük selçuklu ordusunun halep’e gelmesini istedi. emir mevdûd, bu isteği yerine getirmek için halep önlerine geldiyse de, askerin halka kötü davranması, rıdvan’ın şehir kapılarını kapamasına yol açtı ve selçuklu ordusu, halep’ten ayrılmak mecburiyetinde kaldı.

melik rıdvan’ın 1113’te vefatından sonra yerine on altı yaşındaki oğlu alp arslan el-ahras geçti. fakat idare tamamıyla atabegi hadim lü’lü’ün elindeydi. bu dönemde halep’teki bâtınîlerden şikâyetlerin artması üzerine, sultan muhammed tapar, bir elçi göndererek bâtınîlere karşı harekete geçilmesini istedi. alp arslan, bu isteğe uyarak bir kısım bâtınî reîsini öldürdü. bâtınîleri sevmeyen halep halkı da bu harekâta iştirak etti. bâtınîlerin sağ kalanları suriye’nin çeşitli şehirlerine ve haçlılara sığındılar. alp arslan’ın melikliği kısa sürdü. yakınlarının tavsiyesi üzerine yardım için tuğtegin’e müracaat etti ve dımaşk’a dostça bir ziyaret yaptı. tuğtegin, bu müracaatı müspet karşıladı. bu durum karşısında atabeg lü’lü, alp arslan’ın davranışlarından ve tuğtegin’in istekleri doğrultusunda hareket edeceğinden korkarak 1114 senesinde alp arslan’ı öldürttü.

hadım lü’lü, alp arslan’ın yerine rıdvan’ın altı yaşındaki oğlu sultanşah’ı geçirdi. böylece bir süre için devletin gerçek idarecisi durumuna geldi. fakat, kudretli bir melikin yokluğu ve ordusunun küçük çapta olması, halep melikliğini, sadece bu şehri müdafaa durumunda bıraktı. lü’lü’ün ise 1117’de öldürülmesinden sonra, artuklu ilgâzi 1118’de halep’i ele geçirdi ve sultanşah’ı hapsetti. böylece, halep melikliği sona erdi.

dımaşk (şam) selçuklu melikliği:

tutuş’un ölümünden sonra, oğlu dukak, suriye selçuklularının dımaşk şubesini kurmuştu. tutuş’un emrinde bulunan emîr tuğtegin, sultan berkyaruk’un eline esir düşmüş, sonra serbest bırakılmıştı. tuğtegin, dımaşk’a gelerek dukak’ın hizmetine girdi ve ordu kumandanlığına getirildi. ayrıca, dukak’ın annesiyle evlendi ve savtigin’i ortadan kaldırarak, melikliğin idaresini ele aldı. dukak, dımaşk’ı ele geçirmek isteyen ağabeyi, halep meliki rıdvan ile yaptığı mücadelede mağlup olunca, onun hakimiyetini kabul etti.

melik dukak, bundan sonra haçlılarla mücadele etti. fakat haçlı kumandanı raymond’la yaptığı trablus önündeki savaşı kaybetti (1102). daha sonra cenâhüddevle, rahbe’yi zaptetmek için sefer düzenlediyse de, buranın, melik dukak tarafından ele geçirildiğini öğrenince, bölgeden ayrıldı. cenâhüddevle, dukak’ın 1104 yılında ölümünden sonra, atabeg tuğtegin, önce onun bir yaşındaki oğlu tutuş adına hutbe okuttu. daha sonra dukak’ın on iki yaşındaki kardeşi ertaş’ı tahta geçirdi. fakat, tuğtegin’den korkan ertaş, dımaşk’tan kaçtı (1104). böylece, suriye selçuklularının dımaşk kolu sona erdi ve yerine tuğtegin ailesi, yani böriler hânedânı kuruldu.

suriye selçuklu hükümdarları / tahta geçişleri


tâcüddevle tutuş / 1079
rıdvan (halep’te) / 1095-1113
dukak (şam’da) / 1095-1104
alp arslan el-ahras (halep’te) / 1113
sultanşâh (halep’te) / 1114-1117