rıza tevfik bolukbaşı

şâir, felsefeci ve devlet adamı. 1868 yılında eski edirne ilinin bugün bulgaristan’a kalan cesirmustafapaşa kazâsında doğdu. mülkiye memuru olan babası onu istanbul’a getirip, mûsevî okuluna verdi. rıza tevfik, kuvvetli hâfızası ile iki yılda ispanyolca ve fransızca’yı öğrendi. rüştiyeyi (ortaokul) babasının kaymakam olduğu gelibolu’da bitirdi. 1890’da girdiği tıbbiye’de taşkın mizacı yüzünden barınamadı, hapse atıldı. orada mahkûmları isyana teşvik etti. birkaç defâ hapse girip çıktı. ancak, 1899’da okulu bitirip doktor olabildi.
1907’de ittihat ve terakki cemiyetine giren şâir, güçlü hatipliğiyle şöhret kazandı. bir yıl sonra, ittihatçıların edirne mebusu oldu. isyancı mizâcıyla, çok geçmeden ittihatçılardan ayrılarak onların karşısına geçti. balkan harbinin ittihatçılar yüzünden çıktığına inanıyor ve hele birinci dünyâ harbine girilmesini hiç istemiyordu. bu sebepten ittihatçılara muhalefeti bir kin hâline geldi. onlarla mücâdele için hürriyet ve itilaf partisine katıldı. bu sırada, vaktiyle çok hakâret ve iftira ettiği sultan abdülhamid handan özür dileyen şiirler yazdı. şûra-yı devlet (danıştay) reisliği, darülfünun müderrisliği ve son osmanlı kabinesinde maarif nâzırlığı (eğitim bakanlığı) yaptı.

osmanlı delegesi olarak, sevr antlaşmasını (1920) imzâlayanlar arasında bulundu. kuvâ-yı milliye hareketine karşı çıktığı için yüzellilikler listesine alındı. bu sebeple 1922’de vatanından ayrılmak zorunda kaldı. 21 yıllık ömrünü, vatan hasretinin sızlanışları içinde mekke ve amman gibi yerlerde geçirdi. af kânunu’ndan istifâde ederek, 1943’te kendi ifâdesiyle, “hesaplaşmak için değil vedâlaşmak için” yurda döndü. 31 aralık 1949’da vefat etti. kabri zincirlikuyu asrî mezarlığındadır.

rıza tevfik, düzensiz ve uzun süren okul tahsiline rağmen şaşılacak kadar geniş bilgi sâhibidir. fransızca, ingilizce, almanca, italyanca, lâtince, ispanyolca, arapça ve farsça gibi sekiz lisanı okur, yazar ve konuşurdu. târih bilgisi, hâfızası, sohbeti, zekâsı, nüktesi bütün tanıyanlarca övülür. bundan başka hatip, şâir, pehlivan, doktor, sahne sanatçısı... kısacası eskilerin deyimiyle hezârfen (bin hünerli) bir adamdı.

rıza tevfik, okul hayâtından beri isyancı, ferdiyetçi, o gün için dillerde dolaşan hürriyete tutkun, disiplinsiz ve her şeye muhâlif mizâcı ile tanınır. felsefî nesir, edebî inceleme, tenkit ve şiir türlerinde eser vermiştir.

eserleri:

felsefî sahada: felsefe dersleri, mufassal kâmûs-ı felsefe (c harfine kadar), abdülhak hâmid’in mülahazat-ı felsefiyesi.

tenkit ve incelemeleri: ömer hayyam, tevfik fikret.

bir kısım hatıralarını, biraz da ben konuşayım adıyla kaleme almış, şiirlerini serâb-ı ömrüm adıyla toplayıp bastırmıştır. birçok mizahlı ve taşlamalı şiirlerini bu kitaba almamıştır.

şiirlerinde yunus emre’den dertli’ye kadar, halk ve tekke şâirlerinin kullandığı canlı dili ve hece veznini örnek almıştır. bu yüzden, halk ve gençler üzerinde etkisi büyük olmuş, 1914’ten sonra yetişen beş hececiler de az çok onu tâkip etmişlerdir.

çocukluğundan beri başına gelenler ve bilhassa gurbette geçen acı yılların tortusu, çoğu şiirlerine bezginlik, hüzün ve kötümserlik hâlinde sinmiştir. her zaman içli ve ilhamcı şiire meylettiği için bilgiçliğe sapmamış, didaktik (öğretici) şiiri benimsememiştir. en çok, koşma nazım şeklini kullanmıştır.

hece veznini ısrarla savunduğu halde, aruz ve heceyi birlikte kullanmıştır. mecaz dünyâsı zengin ve tâzedir. şiirinde konu ve temalar çok geniştir. gurbet üzüntüsüyle karışık vatan ve gençlik özleyişlerini sanki gözyaşı damlaları hâlinde şiirleştirmesi bakımından rıza tevfik edebiyatımızda benzersizdir.

koca hasan dayi

rıza tevfik bölükbaşı’nın bu şiiri, otuz kıtalık bir manzum hikâyedir. şâir, rumeli’de bir köyde dolaşırken, ihtiyar bir çınara yaslanmış, asırlık bir köylüye rastlar. şâirin istanbullu olduğunu öğrenince ihtiyar konuşmaya başlar:

sultan mahmud sağ mı? dedi, sonra birden coşarak:
tam beş yıl askerlik ettim, ekmeğini yedimdi.
hey devletli koca sultan, hey celâlli arslan hey!
bir kır ata biner gelir, gelen şâhin sanırdım.
bin yiğidin arasında bir görüşte tanırdım.
ak sakallı vezirleri karşısında titrerdi,
ardı sıra deryâ gibi kullar yürür giderdi.
fermânına yedi kral baş eğermiş derlerdi.
evliyâ kuvveti vardı, ona “ermiş” derlerdi.
biz ne mutlu günler gördük, de hey deli devrân hey!
delikanlıydım o zaman kapısında çavuştum.
beş sene hizmetten sonra geldim köye kavuştum.
bir daha çıkmadım artık, tarla takım edindim,
elli sene şu toprakla güreş ettim, didindim.
çocuklar askere gitti, biri geri gelmedi.
hiçbirinin bugüne dek bir haberi gelmedi.

hürriyet ve adâlet nutukları ile idâreyi ele geçirdikten sonra ülkeyi ne hâle koyduklarını, bir de ihtiyarın ağzından dinleyen şâir, büyük bir üzüntü içinde onu istanbul’a götürmek isterse de şu cevabı alır:

dedi: oğlum, bu dünyâda artık nedir umudum!
allah senden râzı olsun, ben köyümden hoşnudum.
gönlüm gözüm bu yerlerde ne şenlikler görmüştür,
hepsi yalan, geldi geçti; fâni dünyâ bir düştür.
arslan gibi üç oğlumu fedâ ettim uğrunda,
çifti sattım, evi barkı vîrân ettim uğrunda,
altmış sene oldu belki, ben bu köyden çıkmadım,
ormanından, deresinden, kuşlarından bıkmadım.
oğul arzum budur benim, burda ölmek isterim,
yâdellerde neylerim?
(serâb-ı ömrüm, 1915)

sultan abdülhamid hanin ruhaniyetinden istimdad

nerdesin, şevketli sultan hamîd han,
feryâdım varır mı bârgâhına?
ölüm uykusundan bir lâhza uyan,
şu nankör milletin bak günâhına!

târihler adını andığı zaman,
sana hak verecek, hey koca sultan;
bizdik utanmadan iftirâ atan
asrın en siyâsî pâdişâhına.

dîvâne sen değil, meğer bizmişiz,
bir çürük ipliğe hülyâ dizmişiz.
sâde deli değil edepsizmişiz,
tükürdük atalar kıblegâhına.

sonra cinsi bozuk, ahlâkı fenâ,
bir sürü türedi, girdi meydâna.
nerden çıktı bunca veled-i zinâ?
yuh olsun bunların ham ervâhına.