robert owen

robert owen, (1771-1858) galli reformcu ve sosyalist.

robert owen, 14 mayıs 1771’de, newtown, montgomeryshire’da doğdu. dokuz yaşına kadar doğduğu şehirde eğitim gördü. on yaşındayken, bir kumaşçı dükkânına çırak olarak girdi, manchester’a yerleşti. keskin zekâsının sayesinde manchester’da hızlıca yükseldi, ondokuz yaşındayken bir pamuk işleme fabrikasına idâreci oldu ve işi geliştirdi. bu sektörde birçok yeniliğe imza attı. 1794 yılında, manchester’daki, chorlton twist company isimli bir firmada ortak ve müdür oldu. iş hayatında geçirdiği bu günler gelecekte fikirlerine büyük bir katkıda bulunacaktı, daha bu ilk zamanlarında bile işçilerle olan yakın ilişkileri ve onlara verdiği önem ile diğer idârecilerden ayrılıyordu.

glasgow’a yaptığı bir seyahatte, new lanark değirmenlerinin sahibini, david dale’in kızıyla tanıştı ve aşık oldu. ortaklarına bu firmayı satın almaları için ikna ettikten sonra, glasgow’a taşındı ve evlendi. new lanark değirmenlerinde çalışan insanların durumları dönemin standardlarına göre iyi olsa da, gerçekçi bir bakış açısıyla hiç de tatmin edici düzeyde değildi. değirmenlerin yeni yöneticisi olan owen işçilerin durumlarını düzeltmek için çeşitli geliştirmeler sundu.

yeni fikirleri ve çalışmalarıyla büyük bir başarıyı da beraberinde getirmesine rağmen, bir masrafı de beraberinde getiriyordu. bu yeni masraflardan rahatsız olan diğer ortaklar sorun çıkarmaya başlayınca owen yeni bir firma açtı. 1813 yılında "a new view of society, or essays on the principle of the formation of the human character" isimli ilk eserinin ilk parçaları yayımlanmaya başladı. bu eseri kişisel "insan karakteri" inancıyla yakından ilgiliydi. owen hiçbir zaman dindar birisi olmamıştı ve kendince geliştirdiği bir insan fikri vardı. ona göre insan karakteri, kendi kendisinin yapıtı olmaktan çok öte, çevre faktörlerin sonucu olarak ortaya çıkar. bu çevre faktörlerini kişi belirleyemez, veya kontrol edemez. aslında bu fikirler pek de kişisel sayılmazdı, bu tür ilkeler çok uzun yıllardır felsefenin içinde yer almıştı, yine de owen bu fikirlerini hayatı boyu çok farklı konulara uygulayarak, yeni ve farklı sonuçlar elde etmiştir.

new lanark’daki çalışmaları avrupa çapında ilgi görmeye başlamıştı. fabrika işletmeciliğinde sosyalizm fikirlerini, işbirliğini arttırıcı yönüyle işlemeye başladı. en başından beri onu farklı kılan özelliklerinden olan, "işçilerine eğitim sunma"yı çok daha geliştirerek devam ettirdi. fabrikalarla ilgili kanun önerisine sıkı sıkı bağlı olmasına ve fabrika meselelerinin kanunlaştırılmasına gösterdiği büyük savunmaya rağmen, 1819’da ortaya çıkan factory act (fabrika kanunu) onu hiç de tatmin etmedi. avrupa’nın ve ingiltere’nin birçok önemli siyaset adamıyla görüştü, fikirlerini yaymak uğraşısı içindeydi. iş sektöründeki ortaya attığı tüm yenilikler etrafında ona saygı duyan büyük bir kitlenin oluşmasına neden oluyordu. new lanark örnek bir işletme olarak geçiyor, sıklıkla birçok farklı iş kolundan ve makamdan lider insanlar tarafından ziyaret ediliyordu.

new lanark’ta yarattığı komünel sistemi yaymak için uğraşmaya başladı. ona göre fakirliğe ve işçi sorunlarına tek çözüm onun bi filantropist, sosyalist reformlarından geçiyordu. ayrıca ziraat alanında kooperatifçiliğin kurulması için de çaba sarf ediyordu. işletmecilik üzerine yaptığı planlar, belki de filantropist yanları yüzünden büyük bir ilgiyle karşılandı. bir sosyal reformist olarak yolu açılmış gibiydi, londra’da düzenlenen büyük bir mitingte her türlü dîne ve dînsel forma olan karşıtlığını ve nefretini açıkça deklare edince toplumun ona bakış açısı değişti. çoğunluğu muhafazakâr olan halk nezdindeki popüleritesi düştü, elit çevrelerde de ona olan ilgi azaldı. yine de bunlar owen’ın fikirlerini ve özgüvenini olumsuz etkilemedi, o hâlâ gittiği yola sonsuz bir inanç besliyor, kendine ve fikirlerine fazlasıyla güveniyordu.

komünel işletmecilik fikirlerini amerika’da, new harmony - indiana’da gerçekleştirebilme şansı edindi. iki yıllık bir denemeden sonra işler yolunda gitmedi ve sonlandırıldı. bu sıralarda sıkı taraftarı ve öğrencisi abram combe de benzer bir proje almış ve sonuç yine hüsran olmuştu.

1828’de, ortaklarıyla arasında uzunca bir süredir devam eden çekişme ve gerilim yüzünden new lanark ile olan tüm bağlarını koparttı. amerika’dan londra’ya döndüğünde sosyalist fikirlerinin kampanyasına kaldığı yerden devam etti. sonraki yıllarda devam ettiği seküler ve sosyalist kampanya özellikle işçi kesiminden ilgi gördü. bu sıralarda bazı komünel işletme ve yapılanma denemelerinde yer aldı. bu denemelerden sadece bir tanesi bir süre başarı sağlayabildi.

owen’ın önemli bir yere sahip olduğu sosyalist akımlar sayesinde 1830’larda ingiltere’deki ilk işçi sendikaları ve ticâret odaları kurulmaya başladı. owen’ın sosyal reformcu yaklaşımı, işçi teşkilâtlandırılması ile ilgili fikirleri owenizm olarak anılır. daha küçük yaşlardan beri dîn fikrine ve dinî inanışlara karşıt olsa ve nefret duysa da, hayatının sonlarına doğru büyük bir tinselcilik (spiritualizm) taraftarı olmuştur.

17 kasım 1858 yılında, newtown’da ölmüştür.