inalogulları beyligi

diyarbakır’da (amid) bir asra yakın hüküm sürmüş olan türk beyliği.
sultan melikşah’ın ölümünden sonra çıkan karışıklıklar sırasında, son mervânî emîri nâsırüddevle mansûr, meyyâfârikîn’i alarak diyarbekir bölgesindeki emirliğini tekrar kurmaya çalıştı. fakat suriye selçukluları sultanı tutuş, daha önce davrandığı için, diyarbekir’i ele geçirerek, sultan emir tuğtegin’i vali tayin etti. tuğtegin, sultan tutuş ile birlikte berkyaruk’a karşı savaşırken, esir düştü. bu sırada tuğtegin’in yokluğundan faydalanan türk beyleri, diyarbekir bölgesini paylaştılar. sadr adlı bir türk beyi de, diyarbakır’a hâkim oldu. musul emîri kürboğa’nın şehri ele geçirme teşebbüsünü başarıyla önleyen sadr, kısa süre sonra öldü. yerine, beyliğin kurucusu olarak kabul edilen türkmen beylerinden inal geçti. emir inal da az sonra ölünce, yerine oğlu ibrahim geçti.

emîr ibrahim, suriye selçukluları dımaşk kolunun sultanı dukak’a tâbi oldu. 1098 senesinde, haçlıların elindeki antakya’yı geri almak için harekete geçen musul emîri kürboğa idaresindeki selçuklu ordusunda, inaloğulları da yer aldı. türkiye selçukluları sultanı birinci kılıç arslan, 1105 senesinde meyyâfârikîn’e gelince, emîr ibrahim, tâbiiyetini bildirdi ve sultan’la beraber, musul seferine katıldı. birinci kılıç arslan, bu seferde ölünce, inaloğulları kısa bir süre bir yere tâbi olmadılar. ahlat emîri sökmen el-kutbî’nin, 1108 senesinde meyyâfârıkîn’i ele geçirmesiyle diyarbekir bölgesi emîrlerinin yanında ibrahim de ona bağlandı. inaloğlu ibrahim, 1109 senesinde ölünce, yerine oğlu sa’düddevle ebû mansûr il-aldı geçti. il-aldı, 1115’te cur nehrinin doğusundaki, meyyâfârıkîn’e bağlı kırk köyü ele geçirdi. 1124 senesinde, diyarbakır’da faaliyetleri artan bozuk itikad sahibi ismailîleri ortadan kaldırdı. böylece, ismailîlerin bozuk itikadı, bu bölgede yayılma imkânı bulamadı.

emîr zengî, 1127 senesinde musul’da, aksungur’un yerine geçtikten sonra, topraklarını genişletmek istiyordu. mardin artuklu emîri timurtaş ile il-aldı birleşerek, emîr zengî’ye karşı koymaya çalıştılar. fakat başarı sağlayamadılar. emîr zengî, sercî’yi zaptetti. bir müddet sonra timurtaş, zengî ile birleşerek, eski müttefiki il-aldı’nın hâkim olduğu amid şehrini kuşattı. bunun üzerine il-aldı, harput artuklu emîri davud’dan yardım istedi. emîr davud, yardım için amid’e gelince, 1134 senesinde, şehir önlerinde, iki ordu karşılaştı. il-aldı ve davud yenilerek kaleye çekildiler. zengî ile timurtaş, muhasaraya devam ettilerse de, kuvvetli surlara sahip olan şehri ele geçiremediler. emîr il-aldı, 1142 senesinde vefat etti.

emîr il-aldı’nın ölümünden sonra, veziri nisanoğlu müeyyeddin ile çocukları, beyliğin idaresini ele aldılar. vezir müeyyeddin, il-aldı’nın oğlu cemâleddin şemsülmülûk mahmud’u, emîrlik makamına geçirdi. 1144 senesinde, atabeg zengî, yeniden diyarbekir bölgesine girerek inaloğullarına ait ergani, hâlar, tulhum ve çermik gibi kale ve kasabaları zaptetti.

inaloğullarının merkezi diyarbakır, 1160 yılından itibaren artuklular’ın tehdidi altına girdi. 1163 senesinde, artukluların, şemseddin sevinç kumandasında gönderdiği ordu, amid’i (diyarbakır) kuşattı. iki tarafın da mancınık gibi muhasara aletleri kullandığı bu kuşatma, dört ay sürdü. şehrin düşeceğini anlayan emîr mahmud ve vezîri ebü’l-kâsım ali, danişmendli yağıbasan’dan yardım istediler. yardım isteğini kabul eden yağıbasan, artuklu emîri kara arslan’ın damadı olmasına rağmen, onun topraklarına girdi ve bazı şehirlere taarruz etti. kara arslan, amid kuşatmasını kaldırmak zorunda kaldı. ertesi sene kara arslan, amid’i tekrar kuşattı ise de, başarılı olamadı ve geri çekildi. amid kadısı nasiheddin, 1165 senesinde hısnkeyfa’ya giderek, kara arslan ile inaloğulları arasında bir anlaşma sağlamaya muvaffak oldu. 1179 senesinde vezir ebü’l-kâsım ali ölünce, yerine mesud geçti.

hısnkeyfâ artuklu emirliğinin başına, fahreddîn kara arslan’ın ölümünden sonra nureddin muhammed geçerek selahaddin eyyûbî’ye tâbi oldu. nûreddin’in tek isteği, amid şehrine sahip olmaktı. sultan selahaddin de, amid’i alınca, ona vereceğini vaad etti. nitekim, 1183 senesinde, selahaddin eyyûbî kuvvetleri ile gelerek, şehri kuşattı ve uzun muharebelerden sonra, nisan ayının yirmi dokuzunda amid’e girdi. selahaddin eyyûbî, şehrin idaresini nureddin’e verdi. çok yaşlanmış olan inaloğlu mahmud’a hürmet ederek, maaş bağladı. amid şehri, artukoğullarına verildi. inaloğulları beyliği de son buldu.

inaloğulları zamanında amid (diyarbakır), iktisadî ve kültürel bakımdan çok ilerledi. şehirde önemli imar faaliyetlerinde bulunuldu. il-aldı zamanında yanan ulu cami, tekrar inşa edildi. inaloğulları zamanında amid’de dokuma sanayii çok gelişti. bilhassa, halı, kumaş ve çadır bezleri îmâl ediliyordu. 1122 senesinde, amid’e bağlı zülkarneyn ve ergani kaleleri civarında bakır madeni bulunmuş ve işletilmiştir.