sovyet yönetimine karşı orta asyada 1917de başlayan ve aralıklı olarak 1931e değin süren ayaklanma hareketi. ruslar basmak ve baskın kelimesinden yola çıkarak ayaklanmaları basmacı ayaklanması olarak nitelendirildi. ancak, bu hareket türkistanın genelinde korbaşılar hareketi olarak milli bir direniş hareketi olarak kabul edilir.
çarlık döneminde türkmenistan, başkırdistan ve kırımda rus kolonizatörlere karşı saldırılar, soygunlar düzenleyen çeteler yaygındı. bu çetelere başkırtlar ayyar, türkmenler basmacı adını veriyordu. 1917 sovyet devriminden sonra türkmenistanda, fergana vadisinde ruslara başkaldıran siyasal amaçlı örgütlere de basmacı adı yakıştırıldı. özbek ve kazak basınında bu anlamda, cezayir basmacıları, hind basmacıları gibi, sömürge yönetimine başkaldıran, özgürlük yanlısı direnişçiler içinde kullanıldı.
1917 sovyet devrimi sırasında ferganada mehmet emin bey, hokandda kiçkine irgeş önderliğinde bağımsızlık yanlısı basmacı çeteleri örgütlendi.bolşevikler şubat 1918de hokandı ele geçirip hokand milli hükümetine son verince mehmet emin bey margilana çekilip direnişini sürdürdü.
basmacılar 1921de buharada da örgütlendiler. lakay aşireti reislerinden ibrahim bey gibi buhara emirine bağlı tutucu basmacılar yenilik yanlısı cedidcileri de düşmanları sayıyorlardı. enver paşa, hacı sami ve arkadaşları türkmenistanı sovyetlere karşı ayaklandırmak için ekim 1921de buharaya gittiklerinde ibrahim bey, jön türk hareketinin önderi olarak osmanlı padişahlarının otoritesini sarstığı ve ii. abdülhamidin devrilmesini sağladığı gerekçesiyle enver paşayı tutsak etti. basmacıları ikna etmeyi başaran enver paşa, aşiret reislerinden devletmendin desteğiyle örgütlediği basmacılarla küçük başarılar kazandı; ama ağustos 1922de belcivana (bugün tacikistan) çekilmek zorunda kaldı ve orada kızılorduyla girdiği çatışmada öldürüldü. orta asya türklerini bir turan bayrağı altında birleştirme ülküsünü gerçekleştiremedi.
enver paşanın ölümünden sonra arkadaşları hacı saminin önderliğinde basmacıları yeniden örgütlediler. lakay reisi ibrahim beyi de yardıma zorlayan hacı sami, sayı ve donanım bakımından üstün kızılordu birliklerine karşı haziran 1923e kadar savaştıktan sonra türkiyeden gelen arkadaşlarının tümünü yitirdi; afganistana geçti. kızılordu türkmenistanı ele geçirince yakaladığı basmacı önderlerini idam etti. bu kez hive hanı cüneyd bey, yönetimindeki basmacılarla 1924te hiveyi yeniden ele geçirdi, 1927ye değin mücadeleyi sürdürdü.1873ten beri ruslara karşı direnen ve rus uyrukluğuna geçmeyi kabul etmeyen cüneyd bey, 1927de ruslarla barış yaptı ama onların basmacıları tutukladığını, kendisini de ele geçirmek istediklerini görünce çete savaşını 1929a değin sürdürdü; bütün karakum türkmenleri ayaklandırdı. sonra irana, oradan da afganistana geçti. ruslar buharada şerefeddinof adlı kazanlı bir komünist yönetiminde özel yetkili bir mahkeme kurarak her basmacı için bütün kabilesinin sorumlu tutulacağını bildirdiler ve bu kararlarını uygulamaya koydular. 1931de lakaylı ali beyin yakalanmasıyla basmacı direnişi sona erdi.
basmacı ayaklanması türkistan ulusal dernekleri, partileri; başkırdistan, buhara ve hive hükümetleri üyeleri, kırgız ve kazak aydınları, türkiyeden gelen subaylar, afganlı ve kaşgarlıların desteğiyle sürdürülmüştü. 16. yüzyıldan sonra türkistan ve orta asyada böylesine farklı grupları kapsayan ve bu denli uzun süren başka bir halk hareketi gerçekleşmemişti.
basmaçı ayaklanması
neden bekliyorsun?
bu sözlük, duygu ve düşüncelerini özgürce paylaştığın bir platform, hislerini tercüme eden özgür bilgi kaynağıdır.
katkıda bulunmak istemez misin?