il denizliler

âzerbaycan’da, irak selçukluları devletine tâbi olarak kurulan atabegler sülâlesi (1141-1225). sülâleye, kurucusunun adıyla ildenizliler denildiği gibi, âzerbaycan atabegleri de denilmektedir.
kıpçak türklerinden olan şemseddin ildeniz, irak selçuklu sultanı mesud (1134-1152), karabağ (arran) valisiyken gürcülere karşı başarılı savaşlar yaptı. sultan da onu, kardeşi ve selefi sultan ikinci tuğrul’un (1132-1134) dul hanımı mü’mine hâtun ile evlendirdi. ildeniz, sultan mesud’un ölümüyle çıkan taht kavgalarına karıştı. üvey oğlu arslan-şah’ı tahta oturttu (1161). kendisi de atabeg unvanıyla hâkimiyeti ele geçirdi.

ildeniz’in ölümü üzerine, yerine oğlu nusreddin cihân pehlivan, atabeg oldu (1175). arslan-şah’ın sultanlığı sembolik olarak devâm etti. cihân pehlivan, arslan-şah’ın ölümü üzerine, oğlu üçüncü tuğrul’u tahta geçirdi. fars, huzistan, musul, ahlat ve erzurum’da sultan üçüncü tuğrul adına hutbe okundu. atabeg pehlivan, selâhaddin eyyûbî karşısında, musul hâkimiyetini elinden çıkardı. cihân pehlivan’ın ölümü üzerine, kardeşi kızıl arslan, atabeg oldu. kızıl arslan, sultan üçüncü tuğrul’a karşı mücâdele etti. hattâ, bir ara üçüncü tuğrul’u haps ve kendi sultanlığını da ilan etti. fakat, 1191 yılında öldürüldü. yerine cihân pehlivan’ın oğlu kutlug inanç, atabeg oldu. kardeşi ebû bekr ile sultan tuğrul’a karşı yaptığı saltanat mücadelesini, harezmşah tekiş’in yardımı ile kazandı. tuğrul’u bertaraf etti. irak selçuklu devletinin yıkılmasından (1194) sonra, harezmşah tekiş, kutluğ inanç’ı, cibâl valisi tâyin etti. fakat, abbasî halîfesi nasır’la işbirliği yaparak, harezmşah yönetimindeki hemedan’a saldırdı (1195). ancak, bir sene sonra harezmşahlılar tarafından öldürüldü. yerine, kardeşi ebû bekr geçti. kardeşi özbek’le birlikte harezmşahlılara ve gürcülere karşı mücadele etti. meraga’yı aldıktan sonra öldü (1210). yerine geçen kardeşi özbek, harezmşah sultanı muhammed’e tâbi oldu. moğollar, tebriz surları önünde görünmeleri üzerine, fidye vererek kurtuldu (1221).

moğolların ikinci gelişinde özbek, şehri terk etti. halk, fidye vererek moğollarla anlaştı (1222). özbek, harezmşahlılara yenildi (1223). moğollara, 1224’te ağır bir haraç daha verdi. harezmşahlı esirleri de moğollara teslim etti. celâleddin harezmşah’a karşı gürcülerle işbirliği yaptı. harezmşah da gelip tebriz’i aldı (1225). özbek, nahcivan civarındaki alıncak kalesinde öldü. yerine sağır ve dilsiz olan oğlu kızıl arslan hâmuş geçti. hâmuş, celâleddin harezmşah’a giderek itaatini bildirdi (1228). alamut seferine katıldı. bu seferden bir ay kadar sonra kızıl arslan’ın ölümüyle, hânedân sona erdi.

ildenizlilerin saray çevresinde, nizâmî, şirvânlı hâkânî, şirvanlı felekî ve kıvâmî gibi şâirler yetişti. atabeg ildeniz, hemedan’da türbe ve medrese yaptırdı. ebû bekr, âlimleri severdi. câmi ve medrese inşâ ettirdi. atabeg özbek, tebriz’de bir köşk yaptırmıştı. mü’mine hâtun adına nahcivan’da inşa edilen türbe, bu hânedâna ait mimarî eserlerin en güzel örneklerinden biridir.