sibir hanligi

irtiş boyu, i. yüzyıldan beri çeşitli türk-kıpçak boylarının yaşadıkları bir saha idi. sibir’in doğu kısmında hâkimiyet süren inal adlı bir kırgız hanı, çingiz’e (cengiz) tabi olduktan sonra, burası moğol imparatorluğu’nun bir parçası haline geldi, sonraları ise coçi (cuci) ulusu’na ve dolayısıyla altın-ordu’ya bağlandı.
altın-ordu’nun parçalanmasından sonra kurulan (batı) sibir (sibirya) hanlığı’nın bilinen ilk hükümdarı, mamık oğlu taybuga’dır. çingiz ona, irtiş, tobul, işim ve tura ırmakları boyunu verdi; bu hanlığın merkezi, bugünkü tümen şehri (veya ona yakın bir yer) olsa gerektir; o zamanki adı "çinki-tura" (veya çimki) idi. sonraları buraya sadece "tura" denmiştir.

taybuga’dan sonra, oğlu hoca han, sonra da onun oğlu mar han, tahta çıkmıştır. kazan hanlığı’na bağlı küçük bir beyliğin başında bulunan opak’ın kız kardeşi ile evlenen mar han, aralarında çıkan mücadelede ölünce, mar’ın oğulları opak’ın sarayına alınmış ve sibirya hanlığı, bunun idaresine geçmiştir. mar han’ın torunları muhammed ile angış, kaçarak dedelerinin memleketini ellerine geçirmişlerdir. muhammed han, eski merkezi bırakarak, daha emin bir yer olan, irtiş nehri üzerindeki (bugünkü tobolski’nin 17 km. yukarısında) "isker" (iskir veya kışlak) şehrini başkent yapmıştır. bu ailelerin sonuncusu olan yadigâr’ın saltanatı, kazan hanlığı’nın ruslar tarafından istilâsı zamanına rastlar.

batı’daki en kuvvetli kale olan kazan’ın düşmesinin (1552), sibirya’ya büyük tesiri olmuştur. bu durum karşısında yadigâr han, bir taraftan, yaklaşan rus tehlikesini hafifletmek, diğer taraftan, güneydeki türk kazak-kırgız bozkırlarından gelen hücumlara karşı koyabilmek maksadıyla, 1555’te, moskova’ya elçiler göndererek rus çarı ivan’ı başarısından dolayı tebrik etmiş ve kendisinin de onun tabiiyetine girmek istediğini bildirmiştir. bunun üzerine moskova elçisi isker’e gelmiş ve 1556’da moskova’ya dönüşünde, yadigâr’ın bir elçisi ona refakat etmiş ve 1557’de karşılıklı elçiler gidip gelmiştir. bu sıralarda yadigar, sibir’de hakimiyet sürebilmek için, bazı bozkır hanlarıyla mücadeleye tutuşmuştu. yadigâr’ın en büyük rakibi, çingiz sülâlesinden şiban neslinden olduğu rivayet edilen küçüm han idi.

1556’dan az sonra, küçüm ile yadigâr arasında mücadele başladı ve 1563’te, irtiş nehri üzerindeki "isker" şehri ve batı sibir hanlığı’nın idaresi, küçüm’ün eline geçti.

küçüm han, irtiş boyundaki türk (tatar) kavimleri, şaman dininde olup eski âdetlerine bağlı idiler. küçüm han, buhara hanı abdullah han’a müracaat ederek, isker şehrine, islâmiyeti öğretecek hocalar gönderilmesini rica etti; bunun üzerine buhara tarafından bazı din âlimleri ve şeyhler geldi ve islâmiyet’in yayılmasına yardım ettiler.

türk uruglarının bir kısmı, hele irtiş ve obi nehirleri ile altay dağlarına yakın sahadakiler, yine de şamanlıkta kalmışlardır. küçüm han’ın gayreti sayesinde isker şehri ve civarı ahalisi, oldukça yüksek bir medeniyet seviyesine çıkabildiler. fakat, hanın bu hayırlı faaliyeti, rus hücumu ile sekteye uğradı ve han, medeniyeti yaymak yerine, memleketini ruslara kaptırmamak için savaşmak zorunda kaldı.

novgorod’dan gelen rusların kıymetli kürkler arayarak, 1032’de urallara kadar vardıkları, fakat "yugralar"ın hücumuna maruz kalarak çekildikleri biliniyor. bundan sonra uzun zaman novgorodluların "yugra"ya karşı hareketlerinden bahsedilmiyor.

fakat tabii, bu yıllar içinde ruslar, bu bölgedeki hedeflerinden tamamen vazgeçmiş değillerdi. nitekim, toktamış han’ın 1391’de betkuk adlı bir tatar başbuğunu gönderip vyatka şehrindeki ruslara hücum ettirmesi, toktamış han’ın, kama boyunu rus tehlikesinden korumak istediğini göstermektedir. fakat, altın-ordu’nun yıkılması üzerine, rusların urallara doğru yayılmalarını durduracak bir kuvvet kalmadı; kazan hanlığı ise bunu yapacak durumda değildi. novgorodluları ural bölgesine çeken unsur, kıymetli kürklerdi.

novgorod’un nüfuzu azalınca, onun "kolonileri" de moskova’nın eline geçti. bundan sonra moskova hükümeti, yuğra arazisine asker göndermeğe başladı. 1465’de moskova kuvvetleri, yuğra’ya sevk edildiler. nitekim ruslar, 1483’de uralları aşarak vogul arazisine girdiler. knez kurbskiy’nin kumandasında yapılan bu hareket, rusların, uralların ötesine yaptıkları ilk büyük seferdi.

ruslar, vogulları, pilim ırmağı civarında yenerek, oradan tavda ırmağı boyunca irtiş’e indiler ve obi nehrine vardılar. 1499’da, yeniden bir sefer açıldı, fakat mesafenin uzaklığı ve sahanın ormanlık ve soğuk olması yüzünden, burada daimî bir rus hâkimiyeti kurulamadı. yuğra’da ve sibir’de rus hâkimiyetinin yerleşmesinde, stroganovlar adlı bir tüccar-kolonizatör ailenin faaliyeti, çok mühim rol oynamıştır.

stroganovlar ailesinin kökeni, katiyetle tespit edilemiyorsa da, atalarından birinin altın-ordu mirzalarından rus hizmetine giren ve ortodoksluğa geçen bir tatar olması, kuvvetle muhtemeldir. bu kişinin çocuğu ve torunları, novgorod şehrinde yerleşmişlerdir. az sonra, bu aile, büyük bir servet sahibi olmuş, novgorod’un kuzey rusya’daki kolonilerinde büyük bir ticaret faaliyeti göstermeğe başlamıştır.

1445’de moskova knezi vasiliy vasilyeviç, kazan hanı uluğ muhammed tarafından esir edildiğinde, hana ödenecek kurtuluş parasının, stroganovlar tarafından verilmiş olması, stroganovların bu sıralarda çok zengin olduklarını gösterdiği gibi, bu ailenin moskova knez ailesi ile sıkı münasebetini açığa vurmaktadır. zaman içinde bu ailenin nüfuzu giderek artmış ve sonuçta stroganovlar ailesinden iki birader, kama nehrinin baş kısmı ve çusovaya nehri boyunu, ural dağlarına kadar elde etmiştir; inşa ettirdikleri müstahkem noktalar, rus hâkimiyeti için birer dayanak yeri oldu.

1573’te sibir hanı küçüm’ün biraderi muhammed kul’un, kama boyuna kadar bir akın yapması üzerine, stroganovlar daha esaslı müdafaa tertibatı almaya başladılar. moskova’ya yaptıkları müracaat neticesinde, çar onlara, tahçı ve tagıl ırmakları boyunda, müstahkem şehirler inşâ etmelerini ve yerli vogul, ostyk, samoyed ve yugralar’dan başka ücretli hizmette kullandığı kazaklardan kıtalar kurarak, sibir hanlığı’na karşı harbe başlamalarını bildirdi. sibir’in rus hâkimiyetine girmesinde, işte bu aile ön ayak olmuş, sibir’e karşı, büyük ölçüde ilk seferi bunlar tertip etmişlerdir.

xv. yüzyıldan itibaren, rusya’nın güneyinde "kazak" adiyle bir zümre türemişti. bunlar, rus boylarının ve knezlerinin zulmünden kaçan aşağı tabaka, bilhassa soylu zümrelerinden teşekkül etmekte idi. bilhassa don nehri ve özü ırmağı boylarındaki muhtelif semtleri yurt edinen bu kaçaklar, "kanun ve hâkimiyet tanımayan" kimseler manasına gelen ve aslen türkçe bir söz olan "kazak" adını almışlardı. rus kazaklarından önce, güney rusya’da "kazak" adiyle türk zümrelerinin bulunduğu anlaşılıyor; rus "kazakları", işte bu türk "kazak"larının yaşayış tarzlarını ve teşkilâtlarını taklit etmişler, ona bazı rus hususiyetlerini katmışlardı.

geçim vasıtaları, don ve dnyeper boyunca yaptıkları balıkçılık, mahdut miktarda ziraat olmakla beraber, en mühim faaliyetleri, çapulculuktu. lehistan-litvanya arazisinden başka, don ve dnyeper boyunca inerek karadeniz’e kadar çıktıkları ve hattâ anadolu sahillerinde çapulculuk yaptıkları olurdu.

moskova’dan azak ve kefe şehirlerine gidip gelen rus tüccarları da, bu kazakların hücumuna maruz kalırdı. kazaklar, kendi aralarından seçtikleri başbuğlarının (atamanlarının) idaresinde, birkaç bin kişilik kitle halinde harekete geçerler, komşu yerleşik memleketlerde soygunculuk ederlerdi. don boyundaki kazakların birçoğu yakalandı ve öldürüldü; bir kısmı da idil yakınına kaçtılar ve buradan yukarıya çıkarak kama boyuna geldiler. bu zümrenin şefi, sonraları "sibir fatihi" adını alacak, yermak timofeyeviç idi. hakikî adının ne olduğu tespit edilemiyor, ancak türkçe bir kökten geldiği tahmin edilen "yermak" adının sonradan uydurulduğu anlaşılıyor.

işte bu kazak "atamanı", 1577 yılının sonbaharında, maiyetindeki birkaç bin kişiyle, stroganovların hâkim oldukları sahaya geldi. stroganovların, çar ivan’dan aldıkları berata göre "hırsız ve kaçak olan kimseleri" kabul etmeleri yasak olduğu halde, yermak’ı yanlarında alıkoydular. yermak ve arkadaşlarının esas gayeleri, yağma ve soygunculuk yapmaktı; kazaklar, uralların arkasında kolayca yağma yapmak imkânını öğrenince, sibir arazisine gitmeğe hazırlandılar. stroganovlar tarafından inşâ edilen müstahkem mevkilerden hareketle, 1578, 1579 ve 1580 yıllarında uralları aşarak, sibir’e ulaşan nehirleri takiben batı sibir sahasına çıktılar ve buraları yağma etmeğe başladılar.

kazakların, önce 5.000 kişilik bir kitle teşkil ettikleri anlaşılıyor; bunlardan mühim bir kısmı ateşli silâh, yani tüfekle donatılmışlardı. fakat yıl geçtikçe, yermak’ın yanındaki kazakların adedi azaldı.

yermak, 1580 yılının ağustosunda tura ırmağı üzerindeki çimki (veya tümen) şehrini zaptetti. yermak, bu defa kışı geçirmek için ural sahasına dönmedi, tura boyunda kaldı. bu saha, küçüm han’a tâbi idi. küçüm han, yermak’a karşı savaşmağa karar verdi ve kuvvetlerini toplamağa başladı.

yermak ve kazakları, küçüm han’ın arazisini ele geçirmek maksadıyla, 1581 yılının yazında katî harekete geçtiler. küçüm han, tavda ırmağı civarındaki "baba hasar" adlı bir köy yakınında kazakları durdurmak için, büyük bir kuvvet gönderdi. çarpışmalar beş gün sürdü. kazakların adedi 2.000 kişi bile olmadığı halde, ateşli silâhları sayesinde üstün geldiler. 21-26 temmuz günlerinde cereyan eden bu "baba hasan" muharebeleri, sibir’in mukadderatını tayin etmiştir. yermak, eylül ortalarında seferine devamla, tobul nehrinden irtiş ırmağına geçmeye muvaffak oldu. bu sırada kazakların, ancak 545 neferi kalmıştı. küçüm han, irtiş’in doğu tarafında, tobul’un mansabından 2-3 km. mesafedeki "çuvaş" adlı küçük bir şehri yermak’a kaptırmamak için, mühimce bir kuvvet ile hücuma geçti ise de, muvaffak olamadı. küçüm han’ın, hattâ iki topu bile vardı; fakat topçuları bunları kullanmasını bilmediklerinden, bunlardan fayda temin edilemedi.

sibir hanının yenilmesi üzerine, hana tabi olan ve birlikte kazaklara karşı savaşan ostyaklar ve vogullar, küçüm han’dan ayrıldılar. kendi yurtlarına gittiler. bu durum neticesinde, küçüm han’ın kuvveti büsbütün azaldı ve maneviyatı kırılmağa başladı. vaziyetin çok hassas bir safhaya girdiğini gören küçüm, 1581 yılının 25/26 ekim gecesi, payitahtı olan isker şehrinden gizlice kaçtı. ertesi gün burası, kazaklar tarafından işgal edildi. isker veya kışlak şehri, irtiş nehrinin yüksek bir yamacı üstünde yapılmış, müdafaası gayet kolay bir mevki idi; fakat, küçüm han’ın askerleri, kazakların tüfekleri karşısında korkuya kapıldıklarından, payitahtı müdafaa edemediler. yermak’ın isker şehrini ele geçirmesi ve burada yerleşmesi üzerine, etraftaki ostyak ve tatar ahali, kendisine vergi ödemeği kabul ettiler. serseri kazak güruhunun atamanı, bu suretle, adeta bir hükümdar derecesine yükselmiş bulunuyordu.

1581 yılındaki hareketler ve savaşlar sonunda, yermak’ın yanında gayet az asker kalmıştı. bu kadarcık adamla, tüfeklere rağmen, rusya’dan çok uzak bir yerde, arkadan yardımın gelmesi için yolları çok uzun ve çetin olan bir memlekette, uzun zaman tutunamayacağını biliyordu.

bundan ötürü, moskova çarı’na elçi gönderip, ele geçirdiği bu geniş ülkenin idaresini, rus çarı’na vermek teklifinde bulundu ve bunun mukabilinde evvelce işlediği suçlarının affını diledi. bu maksatla, kazak başbuğlarından kotso’yu, yanına 50 kişi katarak, 1581 sonunda moskova’ya gitmek üzere yola çıkardı. yermak, sibir ülkesinin idaresi için valinin tayinini ve askerî yardım gönderilmesini de rica edecekti.

moskova’da, yermak’ın sibir’deki muvaffakiyetlerinden kimsenin haberi yoktu. ivan, yermak’ın ubudiyet-nâmesini alıp, kazakların sibir’deki muvaffakiyetlerini öğrenince ve gönderdiği birçok kıymetli hediyeyi görünce, suçlarının affedildiğini bildirdi. sibir’in zaptı münasebetiyle, moskova kiliselerinin bütün çanları çalındı, rusya’ya "yeni bir padişahlığın" katılmış olduğu ilân edilerek, büyük şenlikler yapıldı. yermak’a ve kazaklarına kıymetli hediyeler götürmek üzere, koltso, sibir’e gönderildi.

yermak, isker şehri ve çevresini eline geçirmekle beraber, etraftaki bir çok tatar uruğu, fırsat düştükçe kazaklarla çarpışmaktan geri kalmıyordu. bilhassa, küçüm han’ın biraderi muhammed kul, kazaklara karşı çetin mücadeleye girişmişti.

kahramanlığı ile tanınan muhammed kul, yermak için büyük bir tehlike teşkil ediyor, kazakların, isker’deki hâkimiyetlerini gün geçtikçe şüpheli bir duruma sokuyordu. sibir’de tutunabilmek için, her şeyden önce bu tatar başbuğunu ortadan kaldırmak şarttı.

muhammed kul, maiyetindeki kuvvetleriyle âni baskınlar yapıyor ve çabucak çekilip gidiyordu; bu yüzden yakalanması müşküldü. kazaklar, sibir’e gelmelerinden önce de tatar beyleri arasında birlik olmadığı biliniyordu. kazakların galebesi üzerine küçüm han’ın ve taraftarlarının düşmanları büsbütün arttı; ihanetler baş gösterdi. mirzalardan sinbahtı adlı bir hain, yermak’a bir adam göndererek, muhammed kul’un nerede bulunduğunu bildirdi. kazak atamanı oraya hemen askerlerini gönderdi, ve âni bir baskınla muhammed kul’u yakalattı.

muhammed kul’un esir edilişi, küçüm han için ağır bir darbe oldu. bu vakadan sonra birçok tatar büyüğü, han’ı terk ettiler. sibir yurdunda durum büsbütün karıştı. o sırada sibir’in eski hanı yadigâr’ın biraderi bekbulat oğlu seyyid ak, hanlık iddiası ile ortaya çıktı. küçüm han’ın bir "karaca"sı (en büyük mirzalarından biri) tura ırmağı boyuna göç etti ve han’dan ayrıldı.

bu suretle, sibir tatarları, tarihlerinin en müşkül anında, müşterek düşmana karşı el birliğiyle savaşacakları yerde, ancak kendi şahsî menfaatleri peşinde koşuyorlar, buna ulaşmak için ihanetten, entrikalardan ve kardeş harbinden geri durmuyorlardı. onlar, bu hareketleriyle, sibir’e gelen bir avuç rus kazağı’nın işini, büsbütün kolaylaştırıyorlardı.

yermak’ın elçileri, moskova’ya gidip geldikleri sırada (1581 aralık-1582 mart), yermak, kendisi irtiş ve obi nehirleri boyunda bazı seferler yaptı. ostyaklar ve vogullar, itaat altına alındı.

nihayet 1552 mart’ında, koltso ve arkadaşları, moskova’dan döndüler. çar’ın cevabı, yermak’ın durumunu tamamıyla kuvvetlendirdi. moskova hükümeti tarafından tayin edilen umumî vali (namestnik) bolhovskiy ve muavini gluhov ile birlikte, 1583 yılı kasım ayında, 500 kadar rus askeri, isker şehrine geldiler. bununla, sibir’de rus hâkimiyeti kurulmuş oldu. mamafih, mücadele bitmiş değildi; isker’e yakın yerlerde bile rus nüfuzu teessüs etmemişti. yukarda adı geçen "karaca" mirza, isker’e bile hücumlarda bulunuyordu. 1584 martında vuku bulan böyle bir hücum, kazaklar tarafından püskürtüldü.

isker şehrindeki kazakları ve rus askerlerini beslemek için yiyecek kalmadığından ve bunları etraftaki ahaliden almak da mümkün olmadığından, ruslar arasında müthiş bir kıtlık ve hastalık baş gösterdi; hattâ, ölenlerin lâşeleri (leşleri) yendiği bilinmektedir. bu yüzden, isker şehrindeki rus ve kazaklardan birçoğu ve ilk rus valisi bolhovskiy de hastalanarak öldü. idare işleri, bu yüzden, yardımcısı gluhov’un eline geçti.

yermak, hem iaşe durumunu düzeltmek, hem de henüz itaat altına alınmayan bazı tatar uruglarına boyun eğdirmek maksadı ile, irtiş nehrinin yukarısına doğru bir sefer açtı. tatarlar, irtiş ırmağı mansabında şiddetli bir mukavemette bulundularsa da, kazaklar önünde kaçmak zorunda kaldılar. buralardaki uruglar, küçüm han’a tabi idiler.

yermak, irtiş nehrinin batı tarafındaki "kullar" adındaki bir kaleyi almak teşebbüsünde bulundu ise de, muvaffak olamadı ve irtiş nehrini takiben yukarı çıkmağa başladı. bir müddet sonra, fikrini değiştirdi ve geri dönmek kararını verdi. kazak kayıkları, irtiş boyunca aşağıya inmekte iken, "buhara’dan bir tüccar kervanının gelmekte olduğu" haberi alındı.

yermak, bu kervanı yağmaya karar verdi; bu maksatla, irtiş’e akan vagay nehri boyunca hızla ilerlemeğe başladı; fakat kervana bir türlü tesadüf edilmedi. kazaklar, çok yorgun olduklarından "atbaş" adlı bir yere gelince, geceyi burada geçirmeğe karar verdiler ve oradaki küçük adaya çıktılar.

yermak ve kazakları, oralara yakın bir yerde bulunan küçüm han tarafından dikkatle takip ediliyorlardı; gece olup, kazaklar derin bir uykuya dalınca, küçüm han’ın askerleri kazaklar üzerine anî bir baskın yaptılar ve bir kazak müstesna, hepsini kılıçtan geçirdiler. yermak da öldürülenler arasında idi. bu olay 5/6 ağustos 1584 tarihinde cereyan etti. yermak’ın küçüm han tarafından öldürüldüğüne bir türlü inanmak istemeyen rus tarihçileri, onun "kayığa binmek için irtiş nehrine atladığını, fakat çar tarafından hediye edilen kürkü giymiş olduğundan, baskın esnasında tatarlar tarafından öldürüldüğü, daha ciddî tetkiklere göre, muhakkak sayılmaktadır.

yermak’ın öldürülmesi, isker’deki kazaklar’ın ve ruslar’ın durumunu tamamıyla fenalaştırdı. bu sıralarda, zaten, isker’deki rus valisi gluhov’un yanında ancak 150 asker kalmıştı. bu kadarcık bir kuvvetle sibir’de tutunmak imkânsızdı. bu vaziyet karşısında ruslar, sibir’den kaçmağa mecburdular.

nitekim, gluhov kazakları ve rus askerlerini alarak, 15 ağustos 1584 tarihinde, isker’den çıktı ve rusya’ya dönmek üzere hareket etti. isker şehri ise az sonra bekbulat oğlu seyyid ak tarafından işgal edildi.

tam bu sıralarda, moskova’dan sibir’e gitmek için, vaktiyle hıristiyanlığa geçmiş olan tatar mirzalarından mansurov adlı birinin kumandasında, 100 rus askeri ve birkaç top yola çıkarılmıştı. mansurov, obi nehrine ulaşınca, ostyaklar’ca tapılan ve büyük bir mukaddesattan sayılan "putları" top ateşine tuttu ve yıktı. bunun üzerine ostyaklar büsbütün korkuya kapıldılar ve rus hâkimiyetini tanıdılar. bu defa sibir ülkesi, kuzey tarafından ruslar’ın eline geçmeye başladı.

gluhov, moskova’ya dönüp sibir’deki durum hakkında izahat verince, mansurov’un 100 kişilik bir kuvvetle fazla bir şey yapamayacağı anlaşılmıştı. bu defa sibir’e 300 kişilik bir kuvvet ve toplar gönderilmesi kararlaştırıldı. bunlar 1586 kış başında yola çıkarıldılar.

sibir’in kati olarak ele geçirilmesi ve rus hâkimiyetinin teessüsü için, yeni bir plân tatbik edilecekti. evvelâ mühim istinat noktaları, tahkimli mevkiler yapılacaktı. rus kıtaları, mukavemet görmeden, tura nehrine kadar geldiler.

ilk iş olarak, eski tatar başkenti olan çingidin şehrine yakın bir yerde, tura nehri kıyısında "tümen" adıyla bir şehir ve bir kale kuruldu. burası, ruslar’ın sibir’de yaptıkları ilk şehirdir.

ertesi sene, buraya, moskova’dan 500 kişilik bir kuvvet geldi. 1587’de, irtiş nehrinin sağ kıyısında, sibir hanlığı başkentinden 16-18 km. mesafede, irtiş ile tobul ırmaklarının birleştiği bir yerde, tobolsk şehri kuruldu. burada iki kilise ve kışlalar inşâ edildi.

küçüm han, bütün muvaffakiyetsizliklere bakmaksızın, ruslar’a karşı savaşa devam etti. onun, bir aralık (1590’da) hattâ tobolsk şehrine kadar ilerlediği biliniyor. moskova’dan sibir’e, sürekli yeni kıtalar gönderildiğinden, ruslar gün geçtikçe kuvvetleniyorlardı; yeni şehirler ve kaleler inşa ediyorlardı. moskoflu rus askerlerinden başka tobolsk şehrine, esir alınan polonyalı ve litvanyalıların ve dinyeper boyundan kazakların da getirildiği biliniyor. bu faaliyete uygun olarak, irtiş nehrinin batı kıyısında, tura nehrine yakın ve "tara" adını taşıyan üçüncü bir şehir daha kuruldu. tara şehrinin kumandanına, küçüm han’a karşı harekete geçmesi emri verildi.

küçüm han’a tabi tatar urugları, 1584-1595 yıllarında birkaç defa rusların baskınına uğradılar; fakat küçüm han ele geçirilemedi. nihayet 1598 yılının ağustosunda, küçüm han, obi nehrine yakın "urmin" mevkiinde rusların hücumuna uğradı. çarpışma esnasında küçüm han’ın yakınları, rusların eline düştü; küçüm han’ın kendisi ise, yine kurtuldu. ruslar, küçüm han’ın esir edilen aile efradını, moskova’ya gönderdiler. 1598 ağustosundan sonra, bu kahraman türk hanı hakkında, kaynaklarda malûmat verilmiyor.

zaten bu müthiş darbe ile, küçüm han’ın siyasî ve askerî faaliyeti sona erdirilmişti. küçüm han, aile efradını, hanlığını ve varını-yoğunu ruslara kaptırmıştı. bundan sonra, onun, sibir’in güney sahasına çekildiği anlaşılıyor. fakat, ruslara karşı mücadele edecek kuvveti kalmamıştı. onun, çar feodor ivanoviç ile münasebete giriştiği biliniyor. irtiş boyundaki bir mıntıkanın, kendisine bırakılmasını rica etmişti. moskova hükümeti ise, küçüm han’ın moskova’ya gelerek çar’ın hizmetine girip, "rahat etmesini" teklif ediyordu. fakat ihtiyar han, böyle bir zillete katlanmak istemedi, moskova’da "rahat etmektense", kendi ilinde kalmayı tercih etti.

ebülgazi bahadır han’ın verdiği malûmata göre; küçüm han, buhara’ya gitmiş, mangıtlar arasında kalmış, gözleri kör olmuş ve 1003 hicrî tarihinde (1595 ?) ölmüştür; fakat bu tarihin yanlış olduğu tahmin ediliyor. çünkü 1598’de, küçüm han’ın ruslarla savaştığı, rus kaynaklarınca tespit edilmiştir. bundan sonra ruslar, baykal gölüne kadar ilerlediler; baykal gölünü de aşarak amur nehri vasıtasıyla, japon denizine kadar varmak imkânını elde ettiler. ancak çin hududuna ulaştıktan sonra, toplarla donanmış çinlileri gördüler ve durakladılar. kuvvetin ancak kuvvetle durdurulabileceği hakikatini, bu münasebetle bir daha görmüş oluyoruz.

bu suretle, kazan hanlığı’nın çöküşünden otuz yıl bile geçmeden, rusya’nın doğu sınırları, bir hamlede 1.000 km’den fazla genişledi ve birkaç milyon kilometre kare arazi, moskova hâkimiyeti altına alındı; dünyanın en zengin ülkelerinden biri olan sibir ülkesi, rus hâkimiyetine geçmiş oldu.