astrahan hanligi

astrahan hanlığı, itil (volga) nehri’nin hazar denizi’ne döküldüğü yerde, astrahan şehrinde kurulmuştur (1466). astrahan şehrinin asıl adı hacı tarhan idi. altın ordu hanlarından küçük muhammed’in torunu kasım han tarafından kurulan bu hanlık, ancak 91 yıl bağımsız kalabildi.
astrahan mıntıkası, orta asya ile güneydoğu avrupa bozkırları arasında tabiî bir geçit teşkil ettiği için, asırlarca türk kavimlerinin doğudan batıya doğru giden akınlarına ve bunlar tarafından kurulan birçok devlet teşkilâtlarına sahne olmuştur. biz burada, 5. asırda bulgarlar’ı, 7-10. asırda hazarlar’ı, 10. asırda peçenekler’i, 11. asırda kumanlar’ı buluyor ve nihayet 13. asırdan itibaren, moğollar’ın rehberliği altında harekete geçen, yeni ve kuvvetli bir dalganın gelmesiyle, altın ordu adı altında büyük bir devletin kurulduğunu görüyoruz.

15. asrın sonlarına doğru, merkezî kuvvetin zayıflaması ile, dağılmak mecburiyetinde kalan altın ordu devleti sahasında, kazan, kırım hanlıkları ile nogay ordası yanında, payitahtı astrahan olmak üzere, küçük muhammed’in torunu, mahmud oğlu kasım han tarafından bir de astrahan hanlığı tesis edilmiştir (1466). en mühim ticaret yolu üzerinde bulunduğu ve zenginliği yüzünden komşu devletler ile göçebe kabileleri celbederek, bunların daimî hücumlarına maruz kaldığı için, iç istikrarını bulamayan bu türk hanlığı, güçlü ve devamlı bir varlık gösterememiştir. ahalinin büyük bir kısmının göçebe olup, merkezî hükümetten ziyade, kendi beylerine bağlı kalmaları da, hanlığın zayıflamasına sebep olmuştur.

astrahan hanlığı, kasım han (1466-1490) ile kardeşi abdülkerim han (1499-1504) devirlerinde, merkezi saray olmak üzere, eski altın ordu’nun bir kısmında hüküm süren amcaları ile işbirliği temini sayesinde, nispeten sakin bir hayat yaşamışsa da, devletin son devirleri, bilhassa kırım hanı mengli giray’ın, saray’ı tahribinden sonra (1502), komşu kırım hanlığı ile nogay orda’sının, bu mıntıkayı kendi nüfuzları altında bulundurmak için yaptıkları mücadeleler içinde geçmiştir. bu mücadelelerin, iç vaziyeti ne kadar sarsmış olduğunu, hanların sık sık değişmeleri de açıkça göstermektedir.

rus çarı iv. ivan, kazan hanlığı kuvvetlerini mağlûp edip, kazan’ı zaptettikten sonra (1552), astrahan üzerine asker sevk ederek kendi tabii sıfatıyla şeyh haydar oğlu derviş han’ı tahta geçirmiş (1554), fakat derviş han’ın, ruslar aleyhine kırımlılarla münasebete girişmesi üzerine, tekrar asker sevk edip, astrahan hanlığını, çarlığa ilhak etmiştir (1557). derviş han, kaçarak, azak kalesine sığınmıştır.

gerek yerli türk kuvvetleri ve gerek kırım ve türkiye, ruslar’ın buralara kadar uzanarak, türkler’in arkasına düşmelerinin iyi bir netice vermeyeceğini anlamışlar ve mühim mıntıkanın türkler elinde kalması için çalışmışlardır. fakat kuvvetlerin birlikte hareket etmelerinin temin edilememesi, bu yoldaki teşebbüsleri neticesiz bırakmıştır. bu yüzden kanunî sultan süleyman’ın 1563’te yapmak istediği sefer, malta seferi de araya girdiği için, yapılamamıştır.

ii. selim han devrinde, sokullu mehmed paşa, gerek iran seferi için nakliyatı ve gerek türkiye ile türkistan arasında ulaşımı temin etmek için, don ile idil (volga) nehirleri arasında bir kanal açarak, karadeniz ile hazar denizini birleştirmek istemişti. bu maksatla astrahan seferine karar verilmiş ve 1567’de seferin maddî ve manevî bakımdan zarurî olduğu izah edilerek, kırım han’ına yazı gönderilmişti.

nihayet 1569 senesinin ilkbaharında, kefe beyi kasım bey kumandasında, 3000 yeniçeri ile 20.000 sipahi gönderilmiş, silistre, niğbolu, köstendil, amasya, canik ve çorum alay beyleri ve 30.000 asker ile devlet giray da onlara katılmışlardı. bu kuvvetler himayesinde, kanalın kazılması, ancak başlanmakla kalmıştır. karadan hareket eden kuvvetler, eylülde astrahan yakınlarına gelince, kışlamak üzere bir istihkâm da yapılmağa başlanmıştı. fakat asker arasında yayılan haberlerden kuşkulanan kasım bey, devlet giray’ın da teşviki ile, ağaçtan yapılmış olan istihkâmları yakarak, 20 eylül’de kırım’a geri çekilmek mecburiyetinde kalmıştır.

iii. murad han zamanında, astrahan meselesi tekrar gündeme gelmiş, rus çarı nezdinde teşebbüsler yapılmış ve nihayet bir sefere karar verilmişse de, bunun da arkası gelmemiştir. böylece, düşmanın kuvvetinden ziyade türk zimamdarlarının kendi aralarında anlaşamaması yüzünden, bu türk ülkesinin mukadderatı, uzun bir zaman için tayin edilmiş oldu.

astrahan şehri, altın ordu devleti’nin başlangıçlarında, eski hazar devleti’nin merkezi olan itil şehri civarında, şehrin sağ sahilinde kurulmuş ve ticaret limanı olarak ehemmiyetini bugüne kadar muhafaza etmiştir.

ibn battuta’nın "büyük çarşıları havi, pek güzel bir şehir" diye tarif ettiği bu şehrin, o zamanlarda hanların yazlık ikametgâhları olduğu anlaşılıyor. a. kontarini, şehrin, hanın üç yeğenine ait olduğunu ve bunların da burada yalnız kışın birkaç ay kaldıklarını, alçak duvar ile çevrilmiş olan bu büyük şehrin, evlerinin pek iyi olmadığını ve yakında tahrip edilmiş olmaları icab eden büyük binaların harabeleri bulunduğunu zikrettikten sonra, şehrin evvelce mühim ticaret merkezi olup, bizans’tan don yolu ile her nevi malın geldiği söylendiğini kaydediyor.

şehir 1395/1396’da timur han tarafından tahrip edilmişse de, 15. asırda, bilhassa altın ordu’nun payitahtı olan saray’ın inhitatından sonra, tekrar, ticaret merkezi olarak eski ehemmiyetini kazanmıştır.