itil bulgar devleti

idil ve kama nehirlerinin birleştiği alanda kurulan bir türk devleti.
bir kısım araştırmacılar, ilk müslüman-türk devletinin idil bulgar hanlığı olduğunu kabul ederler. “karışık” manâsına gelen bulgar kelimesi, hun türklerinin idaresinde yaşayan ve hunlar’ın yıkılışından sonra dağılan türk boylarından kutripur ve utrgurların karışımından meydana gelen bulgarlara isim oldu. önceleri göktürk hanlığı’nın idaresinde yaşayan bulgarlar, 630’da bu devletin fetreti üzerine, büyük bulgarya devletini kurdular. ancak bu devlet kısa bir süre sonra komşu hazar hakanlığı tarafından ortadan kaldırıldı. bunun üzerine asparuh idaresindeki bulgarlar, tuna’ya doğru yönelerek balkanlara girip, 670’li senelerde, tuna bulgar devletini kurdular. tuna bulgarları, bir süre sonra slavlarla karıştılar ve 864 senesinde, boris hanın, ortodoksluğu resmen kabulüyle de hıristiyan oldular. bugün balkanlarda yaşayan bulgarlar, bunların soyundandır.

bulgarların bir kısmı ise, idil ve kama nehirlerinin birleştiği sahaya yerleşmişlerdi. idil bulgarları, burada bölgenin yerli halkı fin-ugorları ve öteki türk topluluklarını da idareleri altına alarak bir devlet kurdular. bu devletin ilk devirleri hakkında, kaynaklarda kesin bir bilgi yoktur. bulgar tüccarlarının, harezm’de ve sâmânî ülkesinde müslüman tüccarlarla temasları, harezmliler’in de onların ülkelerine gitmeleri neticesinde, ülke topraklarında islâm dîni ve kültürü yayılmaya başladı. 900’lü senelerde, bulgarlar arasında islâmiyet’i kabul edenlerin sayısı çoğunluktaydı. sultan şekkey’in oğlu ilteber almış’ın, başa geçtikten sonra gördüğü bir rüya üzerine islâmiyet’i kabul etmesiyle, idil bulgar devletinin resmî dîni islâmiyet oldu. almış han, 920’de abbâsî halifesine din âlimi ve mimarlar göndermesi için ricada bulundu. ismini de, emir ca’fer bin abdullah olarak değiştirdi. bu heyet, 922 senesinde bulgar ülkesine ulaştı ve o andan itibaren bulgar devleti, abbasî halifelerine bağlı bir müslüman ülkesi, bulgarlar ise, doğu avrupa’da türk-islâm kültürünün ilk temsilcisi durumuna gelmişlerdi. sikkelerden anlaşıldığına göre, ca’fer’den sonra yerine oğlu mikâil geçti. ona da, tâlib bin ahmed, mü’min bin ahmed ve mü’min bin el-hasan, halef oldular.

bulgarlar, hazar hakanlığı’nın 965 senesinde yıkılmasına kadar, bu devlete tâbi idi ve hazarlara vergi veriyordu. bu devletin yıkılmasından sonra, müstakil bir devlet durumuna geldiler. 985 senesinde rus kiev prensliği, bulgar topraklarını işgal ettiyse de, bir süre sonra geri çekildi. daha sonra bulgarlar ve ruslar arasında münasebetler gelişti ve 1006 senesinde, iki devlet arasında bir ticaret anlaşması yapıldı. fakat, 11. asrın sonlarına doğru, kuzeydeki kürk ticareti yüzünden, iki devlet arasında bitmeyen savaşlar başladı. bu savaşlar, 13. asra ve moğolların ortaya çıkışına kadar devam etti. moğollar, kalka nehri kıyısında rusları yendikten sonra (1224), doğuya dönerken, bulgarların tuzağına düşerek ağır kayıplar verdiler. bunun intikamını almak isteyen batu han, ordusuyla bulgarlar üzerine yürüdü. moğol ordusu, 1236’da bulgar topraklarına girdi, köyleri ve şehirleri yıktığı gibi, 50.000 nüfuslu başşehirlerini de darmadağın etti.

batu hanın, deşt-i kıpçak bölgesinde kurduğu altınordu devleti zamanında bulgarlar, bir dereceye kadar bağımsızlıklarını muhafaza ettiler. bu arada başşehirleri olan bulgar şehri, kısa zamanda eski hâline kavuşturuldu. bulgarlar, zaman zaman altınordu devletine baş kaldırıyorlardı. altınordu hanı pulat timur, 1361 senesinde bulgarları cezalandırmak için, ülke topraklarına girip çeşitli tahribatlar yaparak geri çekildi. timur han’ın, 1391 ve 1395 yıllarında altınordu devletine karşı yaptığı seferlerden bulgarlar da etkilendi. idil bulgarları, 1399’da ruslarla yaptıkları savaşı kaybedince, dağıldılar. halkın büyük kısmı kama nehrinin kuzeyindeki kazan nehri boyunca göç ederek buralara yerleştiler ve bölgeyi tamamıyla türkleştirdiler. 1437 senesinde kurulan kazan hanlığı’nın esas nüfusunu, bulgar-kıpçak karışımı müslüman halk meydana getirmekteydi. bugün de, bu müslüman bulgarlar, “kazan türkleri” veya “şimâl türkleri” diye anılmaktadır.

bulgarlar, 10. asrın başlarında diğer türk kabileleri gibi göçebe olarak yaşıyorlardı. kısa bir zaman içinde yerleşik hayata geçerek, ziraatla uğraşmaya başladılar ve aynı asrın sonlarında, usta birer çiftçi oldular. başlıca tarım ürünleri; ak darı, buğday ve arpa idi. bunun yanında orta idil sâhası, ulaşım bakımından, kuzey bölgelerini orta asya’ya bağlayan büyük kervan yolları üzerindeydi. bu durum, idil bulgarlarının büyük ölçüde, ticaret ile uğraşmalarına imkân sağladı. devletin başşehri olan bulgar şehri, doğu avrupa’nın en önemli ticaret merkezi hâline geldi. bulgar türkleri, kuyumculukta da ileri idiler. bu sanattaki ustalıkları, isveç’e kadar bütün batı slavları sahasında tesirini göstermiştir.