danışmentliler

1071-1178 yılları arasında sivas, malatya, kayseri, tokat, amasya ve civarında hüküm süren bir türkmen hanedanı.
danişmendliler beyliğinin kurucusu gümüştekin danişmend ahmed gâzi, âlim ve faziletli bir zâttı. bir rivayete göre kutalmışoğlu süleyman şah’ın dayısıydı.

1063 yılından itibaren sultan alparslan’ın hizmetine giren danişmend; ilmi, cesareti ve yiğitliğiyle onun dikkatini çekmiş ve en güvenilir emirleri arasında yer almıştır. malazgirt savaşı’na da katılan danişmend ahmed gâzi, zaferin kazanılmasında önemli rol oynadı. sultan alparslan, savaşa katılan emirlerinden, anadolu’da fetihlerde bulunmalarını istemiş ve fethedecekleri yerlerin kendilerine ıktâ edileceğini bildirmişti. zaferi müteâkip, fetihlere girişen beyler, anadolu’nun muhtelif şehirlerini zaptederek, buralarda kendi adlarıyla anılan beylikler kurmuşlardı. danişmend ahmed gâzi de, zaferden sonra bizanslılardan sivas’ı aldı ve danişmendli hanedânını kurdu (1071).

sivas’ı bir üs olarak kullanan danişmend gâzi; çavuldur, tursan, kara doğan, osmancık, iltekin ve karatekin adlı emirleriyle amasya, tokat, niksar, kayseri, zamantı, develi ve çorum’u fethederek, beyliğine kattı. danişmend ahmed gâzi, daha çok haçlılar ve rumlara karşı yaptığı mücadeleleriyle meşhur oldu. 1097 yılında iznik’i kuşatan ve zapteden haçlılara karşı, sultan birinci kılıç arslan’la birlikte, eskişehir’de, büyük bir meydan muharebesine girdi. binlerce haçlı askerinin ölümüyle neticelenen savaşta, kılıç arslan ve danişmend gâzi, düşman kuvvetlerinin çokluğunu düşünerek geri çekildiler. bundan sonra, vur-kaç taktiğini kullanan türkler, antakya’ya ulaşıncaya kadar, haçlıların büyük bölümünü yok ettiler. danişmend ahmed gâzi, 1098 senesinde büyük bir orduyla sivas’tan malatya üzerine yürüdü ve şehri kuşattı. üç yıl devam eden kuşatma sonunda danişmend gâzi’ye mukavemet edemeyeceğini anlayan gabriel, antakya prensi bohemond’dan yardım istedi. karşılığında da, malatya’yı ve güzelliğiyle meşhur kızı morfia’yı vermeyi teklif etti.

bunu fırsat bilen bohemond, pek çok haçlı reisini ve bir kısım ermeni prenslerini toplayıp, malatya’ya hareket etti. haçlıların topraklarına gelişlerini önce memnuniyetle karşılayan ermeniler, zulümlerini görünce endişeye düştüler ve durumu danişmend ahmed gâzî’ye haber verdiler. bohemond kuvvetleri, malatya’yı aksu vadisinden ayıran dağlık bölgeye girdiğinde, pusuda beklemekte olan danişmend gâzî’nin askerlerince kuşatıldı, çok kısa süren çetin bir savaştan sonra, haçlı ordusu imha edilirken, müslümanlara zulümleriyle meşhur olan bohemond ve ileri gelen adamları esir alındı.

danişmendlilerin, haçlılara karşı kazandıkları bu muhteşem zafer, bütün müslümanları çok sevindirdi. bohemond gibi bir kontun, müslüman türkler tarafından esir edilmesi ise, haçlıları derin bir üzüntüye soktu. ayrıca, danişmendlilerin şöhretini arttırdı. gümüştekin danişmend, 1100 senesinde kazandığı bu zaferden sonra, sivas’a döndü.

gümüştekin ahmed gâzî, bundan sonra, rumlar elinde bulunan malatya üzerine yürüdü ve kısa bir süre içerisinde şehri fethetti (1101). ahmed gâzî, sıkıntı içindeki malatya halkına, kendi ülkesinden buğday ile ziraat için, öküz ve diğer ihtiyaçları getirterek halka dağıttı. önceleri zulüm altında inleyen malatya halkı, bu davranışa memnun ve hayran kaldılar. pek çoğu islâmiyet’i kabul etti. danişmend gâzî, elinde esir bulunan bohemond’u iki yüz altmış bin dinar karşılığı serbest bıraktı. ancak bu hareketi, kılıç arslan’la arasını açtı. maraş civârında yapılan savaşta mağlûp olan danişmend ahmed gâzî, 1105 yılında vefat etti. beyliğin başına, 1105’ten 1134 senesine kadar hüküm süren oğlu emir gâzi geçti. danişmend gâzi’nin vefatından istifade eden birinci kılıç arslan, malatya’yı ele geçirdi. emir gâzi, rükneddin mesud’un kızıyla evlenip damadı oldu. (bir rivayette ise kayınpederi oldu.) emîr gâzi zamanında danişmend ülkesi, fırat ve sakarya’ya kadar uzandı. kısa zamanda kastamonu’yu alıp, bizans’ın eline geçen topraklarını kurtardı. başarılarından dolayı büyük selçuklu devleti sultanı sencer’in ve abbasî halifesinin takdirlerini kazandı. abbasî halifesi, onun melikliğini bir fermanla tasdik edip, ayrıca dört siyah sancak, bir kös ve çeşitli hediyeler gönderdi. bunları getiren elçiler, yanına ulaştıkları sırada, emîr gâzi ağır hastaydı.

emîr gâzinin vefatından sonra, 1134 yılında, yerine oğlu mehmed, emir oldu ve 1146 senesine kadar saltanat sürdü. melik mehmed, fetih hareketlerinden geri kalmadı ve finike’ye kadar uzandı. bizanslıları yendi, sivas’ı başşehir yaptı. vefat edince, kayseri’de bir medreseye defnedildi ve yerine büyük oğlu zünnûn geçti. ancak, kardeşi sivas emîri yağıbasan, emirliğini tanımadı ve kendi melikliğini ilan etti. duruma hakim olan yağıbasan, 1146’dan 1164 senesine kadar hüküm sürdü. istanbul’a sefere çıktı, fakat başarılı olamadı. yağıbasan zamanı, beyliğin selçuklularla münasebetlerinin en bozuk olduğu bir dönemdir. yağıbasan, dışta selçuklularla, içte de kardeşleriyle çarpıştı. ağabeyi zünnûn, kayseri’yi; yağıbasan da malatya’yı ele geçirmişti. selçuklularla münasebetlerini bozan ve saltuklular’la da iyi geçinemeyen yağıbasan, 1164 senesinde kayseri’de vefat etti. oldukça karışık bir dönem yaşayan danişmendliler, yine de kültür faaliyetini devam ettirdiler. sivas ve niksar’da medreseler kurdular. yaptıkları medreseler, tarihe ilk kubbeli medreseler olarak geçti.

danişmendli hükümdarı yağıbasan’dan sonra, kardeşi ismail, gençliğinin ilk yıllarında bir müddet emirlik yaptı. bundan sonra zünnûn tekrar melik oldu. 1175 senesinde danişmendliler beyliği sona erdi. toprakları ikinci kılıç arslan tarafından selçuklu topraklarına katıldı. danişmendlilerden bir kol, malatya’da bir müddet daha hüküm sürdü. fakat bunlar da, 1178 senesinde selçuklu sultanı ikinci kılıç arslan tarafından, selçuklu ülkesine katıldı. böylece, danişmendli beyliği tarihe karışmış oldu. ancak bu beylikten pek çok emir, anadolu selçuklularına itaat edip, onlar safında hizmete devam ettiler. anadolu’da bir asra yakın hüküm süren danişmendliler, büyük şehirlerde camiler, medreseler ve pek çok hayır eserleri yaptırmışlardır. bu eserlerin zamanla tamirler sebebiyle hususiyeti değişmiştir. yaptıkları eserler, plan itibariyle, 13. yüzyıl anadolu mimarisi için dikkat çekicidir.