çağrı bey

büyük selçuklu devletinin kurucularından. selçukluların ilk hükümdârı tuğrul beyin kardeşidir. 990 yılında doğdu. künyesi ebû süleymân olan dâvûd çağrı bey, horasan bölgesinin emîri idi. târihçi beyhekî ve gerdizî onu dâimâ dâvûd ismiyle zikretmişlerdir. diğer kaynaklarda da öbür isimleri geçmektedir.
seyhun ve ceyhun nehirleri arasında yer alan meşhur ilim ve irfân bölgesi mâverâünnehr’de oğuz türklerini etrâfında toplayan selçuk beyin vefâtından sonra, ülkenin idâresi oğulları arasında taksim edilmişti. büyük bir kısmı oğlu mikail beye verilmişti. yabgu unvanını taşıyan mikail beyin vefâtından sonra ülkenin idâresi oğulları dâvûd çağrı bey ile mehmed tuğrul beye kaldı. iki kardeş, karahanlı hakanı isrâil arslan yabgu’yu reis tanıyıp, gaznelilerle olan mücâdelesine katıldılar.

çağrı bey, 1016’da mâverâünnehr’den bizans ülkeleri üzerine cihâda çıktı. horasan bölgesine gelerek oradaki türkmenleri etrâfına topladı. buradan irak-ı acem bölgesine geçerek bizans’a bağlı ermeni vaspurakan ve ani krallıkları ile âzerbaycan’da muhârebeler yaptı. 1016’dan 1022 senesine kadar altı yıl boyunca bizans hududunda ermeni ve hıristiyan gürcü krallıklarıyla savaştı. birçok muvaffakiyetler ve ganîmet kazanan çağrı bey, tekrar mâverâünnehr’e döndü. 1025’te mâverâünnehr’e geçen sultan mahmud gaznevî, türkmenlerin ve selçukluların reisi arslan yabgu’yu esir edip hindistan’a gönderince, ülke halkının bir kısmı gaznelilerin tâbiiyeti altına girdi. bir kısmı ise tuğrul ve çağrı beylere katılarak ordularını güçlendirdiler. böylece iki kardeş, amcaları mûsâ yabgu ile birlikte türkmenlerin reisi oldular. mâverâünnehr bölgesinde râhat ve huzur içinde devleti idâre eden selçuklu liderleri, muhâfızları durumundaki ali tigin’in 1034’te vefâtı üzerine zor durumda kaldılar. buhârâ ve harezm emirleri tarafından baskı altına alındıklarından, horasan’a geçmek zorunda kalan çağrı ve tuğrul beyler, gazneli sultanı mes’ûd’un horasan vâlisine mürâcaat ederek sürüleri için sultan’dan yaylak ve kışlak istediler. fakat istekleri kabul edilmediği gibi o bölgeden uzaklaştırmak için üzerlerine büyük bir ordu gönderildi. nisa yakınlarında yapılan harbi selçuklu liderleri tuğrul ve çağrı beyler kazandılar (1035).

bu muvaffakiyetleri üzerine gazneli sultan mes’ûd, selçuklu reisleriyle müzâkerelere girişti ve isteklerini fazlasıyla verdiği gibi, birçok imtiyazlar da tanıdı. sultan mes’ûd, dihkan ve dihistan bölgelerini vermesine karşılık, onların oğuzlara karşı durmalarını şart koştu. ancak selçuklular, oğuz boylarının akınlarına mâni olamadıklarından bir kere daha sultan mes’ûd ile karşı karşıya geldiler. sultan’ın gönderdiği büyük bir orduyu da mağlûb ettiler. hattâ çağrı bey, kendisine saldıran cürcan vâlisini mağlûp ederek 1037’de merv şehrini ele geçirdi. burada “melikü’l-mülûk” ünvânıyla hükümdârlığını îlân ederek adına hutbe okuttu. bunu duyan gazneli kumandanı subaşı, taarruz için aldığı kesin emre uyarak selçuklular üzerine yürüdü. serahs civârındaki talhâb denilen yerde iki gün süren şiddetli muhârebede selçuklular bir zafer daha kazandılar (1038) ve herat şehrini de ele geçirdiler. aynı yıl tuğrul bey nişabur’da büyük selçuklu devletinin ilk hükümdârı olarak sultan îlân edildi. durumun vahâmetini ve selçukluların gittikçe kuvvetlendiğini gören sultan mes’ûd, büyük bir orduyla selçuklular üzerine yürüyerek cürcan’ı geri aldı. belh şehrinden geçerek karahanlılardan böri tigin’in tâbiliğini sağlamak için mâverâünnehr ülkesine girdi. ancak çağrı beyin üzerine geldiğini haber alınca, geri döndü ve 1039 yılı nisanında, çağrı beyin kuvvetleriyle aliâbâd ovasında yaptığı muhârebede nisbî bir başarı sağladı. ancak kesin bir netîceye varmak istediğinden yeniden çağrı beyin üzerine kuvvet sevk etti. buna karşılık çağrı bey, vur-kaç taktiğiyle gazneli kuvvetlerine ağır kayıplar verdirdi. netîcede selçukluların geleceğini tâyin edecek muhârebe 23 mayıs 1040’ta dandanakan ovasında gaznelilere karşı yapıldı. başkumandanlığını çağrı beyin yaptığı harpte, selçuklular, parlak bir zafer kazanarak, gazneli ordusunu perişân ettiler (bkz. dandanakan savaşı). sultan mes’ûd güçlükle canını kurtardı ise de karargâhı ve bütün hazînesi ele geçirildi. bu başarı üzerine birçok türkmen boyları selçuklulara iltihâk etti.

dandanakan savaşından sonra yapılan kurultayda, eski türk devlet an’anesi gereğince, ülkeyi kendi aralarında bölüştüler. buna göre, tuğrul bey irak-ı acem bölgesi üzerine, çağrı bey ise horasan’ın kuzey bölgesi ile gaznelilerin elinde bulunan topraklar üzerinde fütûhât yapacaklardı. mûsâ yabgu ise, herat ve sistan bölgesi fütûhâtına memur edildi. bu plâna göre hareket eden çağrı bey, 1040’ta belh’e yürüdü ve sultan mes’ûd’un oğlu mevdûd kumandasındaki yardımcı kuvvetleri bozarak şehri ele geçirdi. şehrin kumandanı altun-tak da çağrı beyin emri altına girdi. belh’ten sonra cürcan, badgis, hutlan ve tuharistan şehirlerini de hâkimiyeti altına alan çağrı bey, merv şehrini hükümet merkezi yaptı. 1044’te çağrı beyin hastalanmasını fırsat bilen yeni gazne sultanı mes’ûd’un oğlu mevdûd, belh ve tuharistan’ı geri almak için ordular sevk etti ise de bu kuvvetler çağrı beyin oğlu alparslan tarafından mağlûp edildiler. bir müddet sonra sıhhatı düzelen çağrı bey, tirmüz şehrini de ele geçirdi. belh, tuharistan ve diğer bâzı şehirleri oğlu alparslan’a vererek gaznelilerle mücâdeleye memur eden çağrı bey, diğer oğullarını da ayrı yerlerde vazîfelendirdi.

büveyhoğulları hükümdarı ebû kalicar’ın 1048’de vefâtı üzerine çağrı bey, oğullarından kavurt beyi büyük bir ordu ile büveyhoğulları üzerine sevk etti ve nihâyet 1055’te bütün kirman bölgesi selçukluların eline geçti. 1056’da sistan bölgesi de selçukluların hâkimiyetine girdi ve o bölge mûsâ yabgu’nun idâresine verildi.

çağrı bey, her zaman kardeşi tuğrul beye yardımcı oldu. tuğrul beye isyân edip saltanat dâvâsına kalkışan ibrâhim yınal’a karşı, oğulları alparslan ile kavurt’u sevk edip isyânı bastırması son yardımı oldu. bu hâdiseden sonra rahatsızlanan çağrı bey, 70 yaşında olduğu hâlde, nice islâm âlim ve velîlerinin yetiştiği serahs şehrinde vefât etti (1060). orada defnedilen çağrı beyin, oğlu ve veliahtı horasan hâkimi sultan alparslan ile kirman hâkimi ahmed kavurt ve âzerbaycan vâlisi yakuti’den başka osman, behramşah ve süleyman adında oğulları vardı. onlar ülkenin muhtelif yerlerinde devlete ve islâmiyete hizmet ettiler. çağrı beyin dört de kızı vardı.

dâvûd çağrı bey, kardeşi tuğrul bey ile birlikte bütün iran ve yakındoğu ülkesini fethetmiş, türkleri fâtih bir millet olarak bir araya toplamak ve anadolu kapılarının tam anlamıyla islâmiyete açılmasını sağlamak sûretiyle türklüğe ve islâmiyete pek büyük bir hizmet yapmıştır. büyük selçuklu devleti ve medeniyetinin, daha sonra da osmanlı devletinin kurularak, islâmiyetin ta viyana kapılarına kadar ulaşmasına pek sağlam bir zemin hazırlamıştır.

kaynaklar, çağrı beyin çok âdil, halîm, güzel huylu, fazîletli, fevkalâde dindar ve merhâmetli bir mücâhid olduğunu ittifakla kaydetmektedirler.