ali suavi

osmanlı devletinin son zamanlarında yetişen yazar ve ihtilalci. 1839 senesinde istanbul’un cerrahpaşa semtinde doğdu. babası çankırı’nın çay köyünden olup, istanbul’da yerleşmiş kağıt mühreciliği (parlatmacılığı) yapan hüseyin ağadır. davutpaşa iskele rüşdiyesinde bir kaç sene okuyan suavi, medrese tahsili görmemiş olup, cami dersleriyle kalmıştı. bu sebeple daha sonraları cami vaizliği yaptığı dönemlerde halkın diliyle ve çok kere de mantıkiyle konuşurdu. suavi, sami paşanın maarif nazırlığı sırasında girdiği imtihanda başarı göstererek, bursa rüşdiyesine muallim-i evvel tayin edildi. ancak ahlaki düşüklüğü dolayısıyla hakkında yapılan şikayetler artınca, bir sene sonra bursa’dan ayrılmak mecburiyetinde kaldı. bir müddet rüşdiyede baş muallimlik vazifesinde bulundu. bu sırada hacca giden ali suavi, dönüşte sami paşanın himayesiyle filibe rüşdiyesine hoca olarak tayin edildi. daha sonra sofya’da ticaret mahkemesi reisliği, filibe’de tahrirat müdürlüğü yaptı.
1867 senesinde istanbul’a dönen suavi, bir taraftan şehzade camiinde vaazlar veriyor, diğer taraftan filip efendinin muhbir adlı gazetesinde yazarlık yapıyordu. bir süre sonra devlet aleyhinde şiirler yazmaya başladı. bu durum, gazetenin kapatılmasına ve ali suavi’nin kastamonu’da ikamete mecbur edilmesine yol açtı. kastamonu’dayken mustafa fazıl paşanın daveti üzerine kaçıp paris’e gitti. paris’te mustafa fazıl paşa ve arkadaşlarıyla yapılan toplantıdan sonra, burada alınan karar üzerine muhbir gazetesini çıkarmak için londra’ya gitti. gazetenin daha ilk nüshalarından itibaren kararlaştırılmış hedeflerin dışına çıktığı görüldü. bu yüzden yeni osmanlılar ve diğer erkan ile arası bozuldu. namık kemal ve ziya beyin desteklerini çekmeleri üzerine gazete kapanmak zorunda kaldı.

londra’da bir ingiliz kızı ile evlenen ali suavi, sultan abdülaziz’in tahttan indirilmesinden sonra istanbul’a geri döndü. sultan ikinci abdülhamid hanın mabeyn feriki olan ingiliz said paşanın yardımı ile galatasaray sultanisine müdür tayin edildi. kötü idaresi ile mektebi karıştırması, perişan tavırları ve türk halkının örf ve adetlerine uymayan davranışları yüzünden kısa zaman sonra bu görevden azl edildi. bu olaydan sonra abdülhamid hana ve idaresine düşman kesilen ali suavi, sultan’ı tahttan indirmeye ve yerine beşinci murad’ı padişah yapmaya karar verdi. bu konuda ingilizlerin de desteğini sağladı. bunun için gizli olarak çalışmaya başladı. etrafına topladığı beş yüz kadar göçmen ile 20 mayıs’ta beşinci murad’ın bulunduğu çırağan sarayı’nı basarak, beşinci murad’ı dışarı çıkardı. bu sırada yetişen beşiktaş muhafızı hasan paşanın vurduğu bir sopa darbesiyle ali suavi, olay yerinde öldü (1878). yıldız sarayı civarında bir yere gömüldü. bugün yeri kaybolmuştur. ingiliz olan karısı mary, olay gecesi yalıda bulunan belgeleri yaktıktan sonra derhal kendisini bekleyen gemi ile londra’ya kaçtı (bkz. çırağan vak’ası).

ali suavi daima ön safta bulunmak isteyen, övülmeyi seven, yalan söylemekten çekinmeyen ve dostluğuna güvenilmeyen bir kişiliğe sahipti. onun bu şahsiyetini iyi değerlendiren ingilizler, kendisini istedikleri biçimde yetiştirmişler ve kullanmışlardır. nitekim o, rejim meselesinde ingiliz parlamentarizmine benzeyen bir meşrutiyet arzusunu daimi olarak dile getiriyordu.

diğer taraftan klasik medrese tahsili bile görmeyen suavi, belli çevrelerce muhaddis ve hatta müctehid gibi gösterilmeye çalışılmıştır. suavi, dinde reform yapmak gerektiğini, hutbenin her milletin kendi dilinde okunmasını ısrarla savunmuştur. suavi’nin bu fikirleri daha sonra cemaleddin efgani adlı yine bir ingiliz ajanı tarafından geliştirilecektir.

namık kemal’in abdülhak hâmid’e gönderdiği bir mektubunda, ali suavi hakkında söylediği şu sözler bir hayli düşündürücüdür: “ali suavi hiç de senin tahminin gibi bir adam değildi. bir çehre nümayişine aldanmışsın. onunla iki sene arkadaşlık ettim. o öyle bir adamdı ki, garazkâr ve dünyada misli görülmedik bir şarlatandı. ben her şeye öyle kolay inanmadığım halde, bana kendini yedi-sekiz dil biliyormuş gibi gösterdi. o kadar cahil, cehaletiyle beraber o kadar mağrurdu. türkçe üç satır bir şey yazsa, aleme maskara olurdu.”