parlamenter monarsi

monarşi bir hükümdarın devlet başkanı olduğu bir yönetim biçimidir. bu hükümdar, türkçede kral, imparator, şah, padişah, prens, emir gibi çeşitli adlar alabilir. bir monarşiyi diğer yönetim biçimlerinden ayıran en önemli özellik, devlet başkanının bu yetkiyi yaşamı boyunca elinde bulundurmasıdır. cumhuriyetlerde ise devlet başkanı seçimle işbaşına gelir.

“monarşi” sözcüğü dilimize fransızca monarchie kelimesinden girmiştir. monarchie kelimesi ise yunanca “tek şef” anlamına gelen monos archein kelimelerinden türemiştir. o halde monarşi, etimolojik olarak, “tek kişinin yönetimi” anlamına gelmektedir. birçok ülkede toplumsal ve siyasal gelişim, özellikle xviii. yy. sonların­da, «meşrutî» adı verilen yeni bir tür monarşinin doğmasına yol açtı. bu monarşi tipinde hükümdarın yetkileri, yazılı bir anayasa ile tanımlanmış ve sınırlanmıştır. bu monarşi genellikle «parlamenter»dir ve demokrasiye pek yakın olabilir: kral devletin simgesi olarak kalır, ancak yürütme yetkisini bir hükümete bırakır; hükü­met de halk tarafından seçilmiş bir millet meclisinin kararlarına uyma­ğa zorunludur. hollanda ,danimarka, ingiltere, isveç ve belçika’da durum böyledir avrupa’da mutlakiyetçi kraliyet rejiminden parlementerizme geçiş, ingiltere’de başlamıştır. kıran kırana geçen siyasi mücadelenin sonucunda ingiliz soylular, kral yurtsuz john’a 1215 yılında magna charta adı verilen bir fermanı kabul ettirerek, parlemento yönetimini kurdular. buna göre:

1. kral halkın onayını almadan vergi toplayamayacaktı.

2. kanuni dayanağı olmadan kimse tutuklanamayacak, hapis ve sürgün edilemeyecekti.

3. ülkeye giriş ve çıkış serbest olacak, tam ticaret serbestisi tanınacaktı.

parlementer sistem bazen işletilerek bazen askıya alınarak, on yedinci yüzyıla gelinmiş olundu. bu yüzyıl mutlakiyetçilerle özgürlükçü hareketlerin mücadelesine sahne olmuştur.

kral i. charles’ın parlementoya danışmadan ispanya ve fransa’ya savaş ilan etmesi ve bu savaşların maliyetini karşılayabilmek için vergileri arttırması üzerine, ingiliz parlementosu 1628 yılında haklar bildirisi (petition of rights) adı verilen belgeyi yayınladı. bu bildiride, kralın yetkileri sınırlanarak hukuksal süreçten geçmeden kralın kimseyi suçlayamayacağı, cezalandıramayacağı ve orduyu halka karşı kullanamayacağı belirtiliyordu. kral buna tepki göstererek parlementoyu dağıttı. ancak, vergi izni alabilmek için 1640 yılında parlementoyu tekrar toplanmaya çağırmak zorunda kaldı. aradan geçen kırk yıllık süreç sonunda, 1689 yılında ingiliz parlementosu’nun haklar kanunu (bill of rights) yayınlamasıyla, egemenlik parlementonun denetimine geçmiştir. bu bildiriye göre;

1. parlemento seçimleri serbestçe yapılabilecektir.

2. parlemento üyeleri tam bir ifade özgürlüğüne sahip olacaktır.

3. parlementonun kabul ettiği kanunlar kral dahil herkesi bağlayacaktır.

4. parlementonun izni alınmadan asker ve vergi toplanamayacaktır.

bu kanun ile parlementer demokrasi ve hukukun üstünlüğü gibi ilkeler avrupa’da ve tüm dünyada ilk önce ingiltere’de uygulanmıştır temsili demokrasiler içerisinde parlamenter rejimin temel özelliklerini şu şekilde özetlemek mümkündür:

• parlamenter rejimde yasama ve yürütme organları hukuken birbirinden bağımsızdır, ancak aralarında bir takım işbirliği ve etkileşim mekanizmaları vardır.

• bu rejimde yürütme iki-başlıdır. devlet başkanı, yürütmenin sorumsuz başını oluşturur. yürütmenin sorumlu organının başında ise başbakan bulunur. başbakanın parlamenter olması şartı bulunmaktadır; buna karşın bakanların parlamenter olması şartı aranmamaktadır.

• devlet başkanının siyasal açıdan sorumluluğu bulunmamaktadır.

• bakanlar kurulunun parlamentoya karşı sorumluluğu bulunmaktadır

• devlet başkanı hükümet etmez.

• devlet başkanının uzlaştırıcı ve uyarıcı bir rolü bulunmaktadır.

• yürütmenin diğer başını oluşturan bakanlar kurulu, yasama organına karşı sorumludur.

• parlamenter sistemlerde çoğunluk ilkesi genel olarak esastır. mecliste çoğunluğu sağlayan parti hükümet eder ve bu partinin başkanı başbakan olur.

• hükümet yasama organına karşı sorumludur.

• parlamenter sistem tek meclisli ya da iki meclisli olabilir.

• parlamenter sistemde yasama ve yürütme arasındaki ilişki, işbirliği ve karşılıklı etkileme mekanizmasına dayanır.

• yasama, yürütmeyi çeşitli yollarla denetler ve gözetim altında bulundurur. meclise güvensizlik oyu vererek hükümeti düşürebilir. meclis güvensizlik oyu vererek hükümeti düşürebilir. buna karşılık, yürütme de meclisi feshetme olanağına sahip bulunmaktadır. fesih yetkisi, parlamenter sistemde, istikrarın sağlanmasında önemli yeri olan bir kurumdur.

yukarıda özetlediğimiz özelliklere sahip parlamenter rejim halen çeşitli ülkelerde uygulama olanağı bulmaktadır. parlamenter rejimin doğduğu ve halen uygulandığı tipik örnek ingiltere’dir. ingiltere’deki parlamenter rejime “westminster modeli” adı da verilmektedir. ingiltere’de uygulanan bu modelde yasama erki halkın temsilcilerinin oluşturduğu yasama organında vücut bulur. bu erk başka hiçbir kurum tarafından paylaşılamaz. üstelik, serbest ve hakça seçimlerle temsilcilikleri tescil olunmuş bulunan milletvekilleri halk adına siyasal karar alma yetkisine meşru olarak sahip olan tek heyettir. çünkü, egemen olan iradeyi temsil yetkisi meşru olarak tescil edilmiş olanlar onlardır. halk (seçmenler) bu gücü onlara seçildikleri yasal süre boyunca kullanmak üzere devir ve teslim ettiğini seçim işlemiyle tescil etmiş bulunmaktadır. dolayısıyla, halkın (seçmenin) temsilcisi konumunda bulunan parlamento (uygulamada alt-meclis konumundaki avam kamarası üyeleri) her türlü konuda meţru otoriteye dayalı karar alma yetkisine sahiptirler. onlar, ancak seçim döneminde halka siyasal kararları dolayısıyla hesap verirler. halk (seçmen) bunları onaylamıyorsa, onlara oy vermemek suretiyle tercihini belirtir. bu kararların kaldırılması veya yerine yeni kararların alınması bir dönem sonra seçilecek olan temsilcilerin görevidir. bu uygulamada halkın siyasal sistemin yönetimine doğrudan doğruya bir etkisi yoktur; halk kararları ancak dolaylı olarak etkiler. ingiltere’deki parlamenter rejim uygulamasında dikkati çeken başlıca özellikleri de sıralamakta yarar bulunmaktadır:

• yasama organı iki meclisli olup alt meclis siyasal egemenliğin kullanıcısı durumundadır.

• parti hükümeti esastır; ve yürütme gücünü kullanan başbakan ve bakanlar kurulu, aynı zamanda yasamayla kaynaşmıştır ve onu etkisi altında tutar.

• bu rejim iki partili bir parti sistemine dayalı olarak çalışır.

• sağ-sol ayırımı sosyal sınıf esasına dayalı tek bir boyuttan ibaret bir yalınlık içerir.

• seçim sistemi dar bölge ve çoğunluk esasına göre düzenlenmiştir.

• merkezi ve üniter bir yönetim sistemi egemendir. yazılı olmayan, hatta bazı düşünürlere göre mevcut olmayan, bir anayasaya göre, tamamen yasama egemenliğine ve münhasıran temsili olan bir demokrasi anlayışına göre yönetim westminster sisteminin esaslarını içerir.

teknik anlamıyla düşünecek olursak westminster modeli bir demokrasinin birbirleriyle ilişkili bazı temel unsurlara sahip olduğunu söyleyebiliriz. söz konusu modelin ilk önemli unsuru yürütmenin gücünün bir noktada toplanmasıdır. bu modelde hükümetin en güçlü organı kabinedir. ve kabine genellikle mecliste çoğunluğu elinde tutan partinin üyelerinden oluşur. kabine çok ezici olmayan bir çoğunluğa dayalı, onun çıkarlarını gözeten ve onun temsilciliğini yapan bir kimlik taşır. azınlık ise iktidarın dışında kalarak muhalefet rolünü oynar.

ilk unsurla yakından ilişkili olan ikinci unsur iktidarın birleşmesi ve kabinenin üstünlüğüdür. kabinenin üstünlüğü çoğunluk ilkesinin mantıksal bir uzantısı olarak görülebilir. sistem her ne kadar parlamenter bir sistem olarak bilinse de kabineyi oluşturan parti parlamentonun da çoğunluğunu teşkil ettiğinden yasama ve yürütme bir anlamda birleşmiş olmaktadır. duverger’in de belirttiği gibi gerçekte ıngiliz rejimi bir güçler dengesi sisteminin bütünüyle tersidir. parlamentoda salt çoğunluğu elinde tutan parti, dolayısıyla da hükümet başkanı sınırsız yetkileri elinde bulundurur. üçüncü unsur politik parti sistemiyle ilgilidir. her ne kadar çok partili politik sistemler demokratik bir rejim açısından hayati öneme sahip olsalar da pratikte yani demokratik sistemin işleyişinde politik partilerin sahip oldukları önem derecesine göre parti sistemleri de değişebilmektedir. westminster demokrasi modelinde iki partili bir sistem hakimdir. bu sistemde birçok parti seçime katılabilme ve hatta parlamentoya girebilme imkanına sahip olsalar da politik yaşam iki parti ekseninde işler.

westminster modeli demokraside parti sisteminin bir başka özelliği ise tek boyutlu olmasıdır. politik partileri birbirinden ayıran şey sağ ve sol yelpaze uyarınca sosyo-ekonomik politikaların ne olacağı hususudur. örneğin ingiltere’de işçi partisi ortanın solundaki tercihleri muhafazakar parti ise ortanın sağındaki tercihleri simgeler. politik partilerin sosyo-ekonomik politikalarına göre farklılaşmasının temelinde etnik, dinsel ve benzeri konulardaki görüş ayrılıklarının politik bir öneme haiz olmayacak bir mahiyete sahip olmaları yatmaktadır.

dördüncü unsur seçim sistemiyle ilgilidir. westminster modeli bir demokrasinin tipik seçim sistemi çoğunlukçu sistemdir. bu sistem uyarınca çoğunluk oylarını alan ya da eğer bir çoğunluk yoksa en çok oyu alan adayın seçimi kazanması söz konusudur. çoğunlukçu seçim sistemi bir anlamda anglo-sakson dünyanın demokrasi anlayışının bir göstergesi olarak da değerlendirilebilir. kıta avrupası’nın akılcı demokrasi anlayışının tersine daha önce de belirtildiği gibi deneyci demokrasi anlayışında önemli olan sistemin istikrarlıişleyişidir. bu anlamıyla katıksız temsil demokrasinin bir ölçütü olarak telakki edilmez. oysa akılcı demokrasi kavramlaştırmasında hali hazırdaki demokrasi işleyişine göre değil de mantıksal tutarlılığına göre yani ideal demokrasi tanımına uygunluğuna göre değerlendirildiği için çoğunlukçu seçim sistemi demokratik sistemin meşruiyetini zayıflatan bir teknik olarak görülür.

westminster modeli demokrasinin beşinci unsuru merkeziyetçi bir yönetim yapısına sahip olmasıdır. örneğin ingiltere’de yerel yönetimler önemli bir takım işlevleri yerine getirmelerine karşın büyük ölçüde merkezi hükümete bağımlıdırlar.yerel yönetimlerin mali bakımdan özerk olmamaları ve yetkilerinin federal sistemde olduğu gibi anayasa tarafından garanti altına alınmamış olmaması bu bağımlılığın önemli göstergeleri olarak değerlendirilebilir.

westminster modeli demokrasinin önemli unsurlarından birisi de meclis egemenliği ilkesidir. yine ingiltere örneğine bakılacak olursa parlamentonun gücü açık bir şekilde görülebilir. ingiltere’de parlamentoyu denetleyecek bir organ yoktur. hukuki açıdan yasama gücüne konulmuş hiçbir sınır yoktur. parlamento anayasal nitelikli kuralları da aynı adi yasalar gibi koyar veya kaldırır. parlamentonun dikkate aldığı tek etken kamuoyudur. öte yandan ingiltere’de parlamentonun gücünü sınırlandırma işlevini görebilecek yazılı bir anayasanın olmaması kamuoyunun önemini daha da arttırmıştır. bu bağlamda westminster modeli demokrasinin temelinde özgür bir kamuoyu ve bu kamuoyuna duyarlı olmayı içerisinde barındıran bir politik kültürün olduğu söylenebilir. bu politik kültür nedeniyledir ki ingiltere’de muhalefetin iktidarın baskı ya da zorbalığından korkmasına gerek yoktur. herhangi bir hukuki ve kurumsal güvence olmamasına karşın ıngiliz halkındaki özgürlük duygusu en büyük güvencedir. duverger, hoşgörü ve liberalizm geleneklerinden eteri kadar payını almamış diğer ulusların britanya kurumlarını tehlikesizce benimseyemeyeceklerini ve bu ulusların aslında britanya kurumlarında bulunmayan ama bu kurumlardan türemiş bazı benzer rejimlerde görülen frenleri ve güçler dengesini de birlikte kabul etmeleri gerektiğini ifade ederek liberal politik kültürün çoğunlukçu demokrasi modeli açısından önemini vurgular.

son olarak westminster modelinin “münhasıran temsili demokrasi” düşüncesini esas aldığını söyleyebiliriz. bu düşünce aslında parlamentonun egemenliği ilkesinin bir sonucu olarak da görülebilir. parlamenter egemenlik demek referandum gibi doğrudan demokrasi unsurlarına yer olmaması demektir. referandum gibi doğrudan demokrasi uygulamalarının halk egemenliği ilkesine dayandığı düşünüldüğünde, westminster modelinde demokrasinin “halkın iktidarı” şeklinde etimolojik anlamıyla telakki edilmediği görülür. sartori’nin de belirttiği gibi tek tek bireylerin üzerinde onları kuşatan organik bir toplum kavrayışı anglo-sakson dünyaya yabancıdır. fransızca “peuple”, italyanca “populo”, almanca “volk” gibi muadilleriyle karşılaştırıldığında “people” çoğuldur.

lijphart’ın da belirttiği gibi yukarıda ifade edilen westminster modeli demokrasinin karakteristikleri, modelin ideal tipi için söz konusudur. uygulamada bu karakteristiklerden önemli sapmalar olduğu görülür. örneğin, ingiltere’de koalisyon hükümetleri üçüncü bir partinin parlamentoda etkin olabilmesi, sosyo-ekonomik faktörlerin dışında etnik ve benzeri faktörlerin de politik yaşamda rol oynaması, zaman zaman nispi temsil esasına dayalı seçim sisteminin uygulanması, avrupa birliği gibi uluslar arası kuruluşların mevzuatının parlamento kararlarının üzerinde yer alması ve avrupa topluluğuna üyelik için yapılmış olan referandum bu sapmaların örnekleri olarak gösterilebilir.